| Jes. 59:12 Want onze overtredingen zijn vele vóór U, en onze zonden getuigen tegen ons; want onze overtredingen zijn bij ons, en onze ongerechtigheden, die kennen wij; |
| 13 Het overtreden en het liegen tegen den HEERE, en het achterwaarts wijken van onzen God; het spreken van onderdrukking en afval, het ontvangen en het dichten van valse woorden uit het hart. |
| 14 Daarom is het recht achterwaarts geweken, en de gerechtigheid staat van verre; want de waarheid struikelt op de straat, en wat recht is, kan er niet ingaan. |
| 15 Ja, de waarheid ontbreekt er, en wie van het boze wijkt, stelt zich tot een roof; en de HEERE zag het, en het was kwaad in Zijn ogen, dat er geen recht was. |
Jürgen Habermas schreef: “Waarheid is een voorwaarde voor rechtvaardigheid omdat alleen die normen geldig kunnen zijn die voldoen (of kunnen voldoen) aan de goedkeuring van alle betrokkenen in hun hoedanigheid van deelnemers aan een praktisch discours.”
Hij stelt dat mensen tot wederzijds begrip en overeenstemming kunnen komen door middel van een rationeel discours, dat bepaalde geldigheidsclaims veronderstelt, zoals waarheid, juistheid, oprechtheid en begrijpelijkheid. Habermas gelooft dat waarheid geen eigenschap is van geïsoleerde proposities of oordelen, maar een relatie tussen een uitspraak en een ideale spraaksituatie, waarin iedereen vrij en gelijkwaardig kan deelnemen aan de uitwisseling van redenen.
BSanhedrin 97a (Steinsalz):
En de waarheid zal ontbreken, zoals er staat: “En de waarheid ontbreekt [ne’ederet], en wie van het kwade afwijkt, wordt ontkend”(Jesaja 59:15). Wat is de betekenis van de zin: En de waarheid ontbreekt [ne’ederet]? De Wijzen van de studiezaal van Rav zeiden: Dit leert dat de waarheid zal worden als zovele kudden[adariem] en weglopen.
Wat is de betekenis van de zin: “En wie van het kwade afwijkt, wordt ontkend”? De Wijzen van de studiezaal van Rabbi Sheila zeiden: Iedereen die van het kwaad afwijkt, wordt door het volk als krankzinnig beschouwd.
Over het gebrek aan waarheid zegt Rava: Aanvankelijk zou ik zeggen dat er nergens in de wereld waarheid is. Er was een zekere Wijze, Rav Tavut is zijn naam, en sommigen zeggen Rav Tavyomei is zijn naam, die zo eerlijk was dat als ze hem de hele wereld zouden geven, hij niet van de waarheid zou afwijken in zijn uitspraak. Hij zei tegen mij: Op een keer kwam ik toevallig in een bepaalde plaats, en Waarheid is haar naam, en haar bewoners zouden niet afwijken van de waarheid in hun uitspraken, en geen persoon van daar zou vroegtijdig sterven. Ik trouwde met een vrouw uit hun midden en kreeg twee zonen bij haar.
Op een dag zat zijn vrouw het haar op haar hoofd te wassen. Haar buurvrouw kwam en klopte op de deur. Hij dacht: Het is niet netjes om de buurvrouw te vertellen dat mijn vrouw in bad zit. Hij zei tegen haar: Ze is er niet. Omdat hij van de waarheid afweek stierven zijn twee zonen. De mensen die daar woonden kwamen naar hem toe en zeiden tegen hem: Wat heeft dit te betekenen? Hij vertelde hun wat er gebeurd was en waarom. Zij zeiden tot hem: Verlaat alstublieft onze stad en veroorzaak geen vroegtijdige dood voor deze mensen.
Immanuel Kant
Immanuel Kant was een Duitse filosoof die stelde dat er geen omstandigheden denkbaar zijn waarin liegen moreel aanvaardbaar is. Hij stelde dat moraliteit geworteld is in ons vermogen om vrije, rationele keuzes te maken en dat liegen in feite een aanval is op de moraliteit omdat het erop gericht is dit vermogen te ondermijnen . Hij baseerde zijn morele theorie op de categorische imperatief, een fundamenteel moreel principe dat ons opdraagt zo te handelen dat we onze stelregel tot een universele wet kunnen maken. Volgens Kant is liegen in strijd met de categorische imperatief omdat het inconsistent is om te willen dat iedereen liegt.
G.W.F. Hegel:
Hegels opvattingen over waarheid impliceren dat liegen niet simpelweg een kwestie is van iets onwaars zeggen, maar eerder een schending van de rationele en ethische orde die het menselijk denken en handelen beheerst. Liegen is een poging om een ander zelfbewustzijn te misleiden door een valse voorstelling als waar voor te stellen. Liegen ondermijnt ook het eigen zelfbewustzijn door de eigen rede en vrijheid tegen te spreken. Liegen is daarom volgens Hegel zowel irrationeel als immoreel. Hegel erkende echter ook dat liegen soms gerechtvaardigd kan worden door hogere morele of politieke doelen, zoals het behouden van de menselijke waardigheid of het bevorderen van de historische vooruitgang. Hij was geen voorstander van een absoluut verbod op liegen, maar eerder van een dialectische benadering die de context en gevolgen van elk geval in overweging neemt.
Overzicht
Hoewel het Jodendom natuurlijk veel waarde hecht aan intellectuele eerlijkheid, zoals bijvoorbeeld blijkt uit de voortdurende zoektocht naar de waarheid in talmoedische debatten en onder de middeleeuwse filosofen, is de belangrijkste drijfveer in de oproepen aan Joden om waarheidsgetrouw te zijn, in de richting van morele waarheid en integriteit.
Een vaak geciteerd rabbijns gezegde ([Babylonische Talmoed] Sjabbat55a) luidt: “Waarheid is het zegel van de Heilige, gezegend zij Hij.” In de uitleg van Rashi [Rashi is de belangrijkste middeleeuwse commentator op de Torah ], verwijst dit gezegde naar het Hebreeuwse woord voor waarheid, emet, gevormd uit de eerste letter van het alfabet, alef, de middelste letter, mem, en de laatste letter, tav. De God van de waarheid wordt overal gevonden waar waarheid is en Zijn afwezigheid wordt overal gevoeld waar onwaarheid is.
De profeet verklaart op dezelfde manier: “De Here God is waarheid” (Jeremia 10:10) en de Psalmist verklaart: “Uw Torah is waarheid” (Psalmen 119:142). Van het vers in Psalmen: “En spreekt de waarheid in zijn hart” (Psalmen 15:2), is een uitleg van de Joodse moralisten dat de godvrezende man zijn belofte moet houden, zelfs als hij die alleen in zijn hart heeft gedaan, zelfs als het niet meer was dan een belofte die hij voor zichzelf had gehouden zonder die te openbaren aan degene aan wie hij ze deed.
Dit is gebaseerd op het talmoedische verhaal van Rav Safra ([Babylonische Talmoed] Makkot24a). Rav Safra werd benaderd om iets te verkopen wat hij had en er werd hem een prijs geboden die hem schikte, maar hij was op dat moment niet in staat om zijn instemming te betuigen omdat hij zijn gebeden reciteerde en niet in staat was om die te onderbreken. De toekomstige koper, in de veronderstelling dat de rabbi zijn bod had afgewezen, bleef de prijs verhogen, maar de rabbi stond erop om te verkopen voor de oorspronkelijke prijs waarmee hij “in zijn hart” had ingestemd. Natuurlijk was dit soort voorbeeldig gedrag niet voor iedereen bedoeld, anders zou het niet zijn opgetekend voor een heilige man als Rav Safra. Maar de strenge bevelen in de hele Joodse literatuur tegen bedrog en oneerlijkheid in zakelijke aangelegenheden en op andere gebieden van het leven zijn gericht aan iedere Jood, zoals wanneer de profeet over zijn volk zegt: “Zij hebben hun tong geleerd leugens te spreken, zij vermoeien zich om ongerechtigheid te begaan” (Jeremia 9:4).
Van de vele regels met betrekking tot oneerlijkheid in commerciële transacties, kunnen de volgende als illustratie worden aangehaald. De Misjna (Bava Batra5:10) zegt: “Een winkelier moet tweemaal per week zijn maten afvegen, eenmaal per week zijn gewichten en na elke weging zijn weegschaal.” Over het vers: “Gij zult geen ongerechtigheid doen in het oordeel, in de meteyard, in het gewicht of in de maat” (Leviticus 19:35), merkt de Talmoed op: ” ‘In meteyard’ verwijst naar de metingen van het land, dat hij niet voor de één in de zomer mag meten [wanneer de meetlijn door de hitte samentrekt] en voor de ander in de winter; “in gewicht,” hij mag zijn gewichten niet in zout bewaren [om ze zwaarder te maken]; “in maat,” hij mag de vloeistof geen schuim laten produceren.”
Anderen misleiden is ten strengste verboden: “De Heilige, gezegend zij Hij, haat iemand die met zijn mond het ene zegt en in zijn hart het andere” ([Babylonische Talmoed] Pesahiem 113b). Bedrog doordat de verkoper te veel vraagt of de koper [te weinig betaalt] wordt veroordeeld, en de Misjna (Bava Metzia 4:10) stelt: “Zoals er onrecht is bij het kopen en verkopen, is er onrecht met woorden. Een man moet niet vragen: “Hoeveel kost dit ding?” als hij niet van plan is het te kopen.”
De veertiende-eeuwse moralist, Isaac Aboab, geeft in zijn Menorat Ha-Ma’or (“Kandelaar van het Licht”) wat ongetwijfeld deels een raadgeving van perfectie is; toch probeerden veel Joden, zich bewust van de strenge eisen die hij stelt, ze na te leven, te oordelen naar de frequentie waarmee naar het werk wordt verwezen in de literatuur van Joodse vroomheid.
Aboab schrijft: “Er zijn andere zaken die onder de noemer valsheid vallen; bijvoorbeeld wanneer een man zichzelf prijst omdat hij deugden heeft die hij in werkelijkheid niet bezit. Het gebeurt soms dat een man zijn vriend doet geloven dat hij goed over hem gesproken heeft of hem een goede dienst bewezen heeft, terwijl hij in feite niets van dat alles gedaan heeft. In dit verband leren onze Rabbijnen dat het verboden is om anderen te misleiden, zelfs als zij heidenen zijn. Een ander voorbeeld is iemand die belooft iets voor zijn naaste te doen en zijn belofte niet nakomt. Dit alles is om het vers te vervullen: “Het overblijfsel van Israël zal geen ongerechtigheid doen, noch leugens spreken, noch zal een bedrieglijke tong in hun mond gevonden worden” [Zacharia 3:13].”
De betekenis is dat zelfs als er niets ongerechtigs in het spel is, zij geen bedrieglijke tong in hun mond zullen hebben, maar dat al hun woorden waarachtig moeten zijn. Sommige leugenaars misleiden hun naasten en doen hen geloven dat zij vrienden zijn, die hun welzijn op het hart hebben, maar hun werkelijke doel is slechts het vertrouwen van hun naaste te winnen om hem te kunnen schaden. Van hen wordt gezegd: “Iemand spreekt met zijn mond vreedzaam tot zijn naaste, maar in zijn hart legt hij hem zijn wachten op” [Jeremia 9:8]. Het vers zegt verder: “Zal Ik hen voor deze dingen niet straffen? zegt de Heer; zal Mijn ziel niet gewroken worden op zo’n volk als dit?”
Andere leugenaars hebben hun ogen gericht op toekomstige voordelen en vertellen leugens om hun buren over te halen om hen geschenken te geven. Andere leugenaars misleiden hun buren door leugens te vertellen om iets van waarde van hen of van anderen te krijgen, zodat ze het voor zichzelf kunnen stelen. De Rabbijnen vergelijken dit met afgoderij, want dit is precies wat de afgodendienaars doen als ze doen alsof hun goden macht hebben.
Maar ondanks de hoge waarde die zij hecht aan waarachtigheid, is de Joodse traditie voldoende realistisch om te erkennen dat er gelegenheden zijn waarin het vertellen van een “leugentje om bestwil” op zijn plaats kan zijn; bijvoorbeeld wanneer het de bedoeling is om vrede en harmonie te bevorderen ([Babylonische Talmoed] Jevamot 85b). De [Babylonische] Talmoed (Bava Metzia 23b-24a) merkt op dat een geleerde nooit een leugen zal vertellen, behalve in de drie gevallen van “tractaat,” purya, en “gastvrijheid.”
tractaat
De commentatoren leggen “tractaat” zo uit dat een bescheiden geleerde mag verklaren dat hij onbekend is met een tractaat van de Misjna om niet te pronken met zijn geleerdheid.
purya
Rashi vertaalt purya als “bed” en begrijpt het zo dat als een geleerde intieme vragen krijgt over zijn huwelijksleven, hij niet naar waarheid hoeft te antwoorden. De Tosafot [autoriteiten van een bepaalde latere school, die commentaar geven op het commentaar van Rashi] vinden het moeilijk te geloven dat zulke vragen aan de geleerde of aan iemand anders gericht zouden zijn en zij begrijpen purya om verbonden te zijn met het festival van Purim. Als de geleerde gevraagd wordt of hij dronken was op Purim, dan mag hij daarover liegen.
gastvrijheid
Onder “gastvrijheid” wordt verstaan dat iemand die door zijn gastheer royaal is behandeld, mag besluiten niet de waarheid te vertellen over zijn ontvangst als hij vreest dat de gastheer daardoor in verlegenheid zal worden gebracht door onwelkome gasten.