James Dunn: Hebben de eerste Christenen Jezus aanbeden (als een God)?

Onderstaande tekst is de (digitale) vertaling van de conclusie van dit boek:

.

Dit onderzoek heeft een aantal belangrijke punten verduidelijkt die bijdragen aan het antwoord op de centrale vraag: “Hebben de eerste Christenen Jezus aanbeden?

Een daarvan is dat er een aantal problemen, zelfs gevaren, zijn in de christelijke eredienst als deze te eenvoudig wordt gedefinieerd als de verering van Jezus. Want, als wat in dit onderzoek naar voren is gekomen serieus wordt genomen, wordt al snel duidelijk  dat de christelijke eredienst kan vervallen in wat we Jezulatrie kunnen noemen. Dat wil zeggen, niet simpelweg een verering van Jezus, maar een verering die tekort schiet ten opzichte van de verering die verschuldigd is aan de ene God en Vader van de Heer Jezus Christus.

Jezulatrie?

Ik gebruik de term “Jezulatrie” als in belangrijke mate parallel aan of zelfs dicht bij “afgoderij”. Zoals Israëls profeten herhaaldelijk hebben opgemerkt is het onheil van afgoderij hierin gelegen dat de afgod in feite wordt beschouwd als de god die moet worden aanbeden. Het afgodsbeeld vervangt dus de god, neemt de plaats in van God. De aanbidding die aan God wordt gegeven, wordt geabsorbeerd door de afgod.

Het gevaar van Jezulatrie is vergelijkbaar: dat Jezus in de plaats is gekomen van God, de plaats heeft ingenomen van de enige scheppende God. Jezus absorbeert de verering die alleen God toekomt. Het is dit gevaar dat helpt verklaren waarom het Nieuwe Testament naar Jezus verwijst met het woord “icoon” (eikon) – de icoon van de onzichtbare God. Want zoals het langdurige debat in het oosterse christendom duidelijk heeft gemaakt, is het onderscheid tussen een afgod en een icoon op dit punt cruciaal.

1. Verschil tussen ikoon en idool

Een afgodsbeeld (idool) is een afbeelding waarop het oog oog fixeert, een stevige muur waarop de aanbidding ophoudt. Een icoon daarentegen is een venster waar het oog doorheen gaat, waardoor het hiernamaals kan worden gezien, waardoor de goddelijke realiteit kan worden aanschouwd. Het gevaar van een eredienst die te veel de verering van Jezus is geworden, is dat de aanbidding die God toekomt, stopt bij Jezus, en dat de openbaring van God door Jezus en de aanbidding van God door Jezus wordt gesmoord en kortgesloten. Het was vanwege zulke zorgen dat een van de leidende figuren en theologen van de vroege charismatische beweging in het Verenigd Koninkrijk een boek schreef met de titel “de vergeten vader.” Zijn waarschuwing moet nog steeds in acht worden genomen.

Anders gezegd, er is een element in de beoordeling van Jezus in het Nieuwe Testament dat in de vraag “Hebben zij Jezus aanbeden?”, gemakkelijk uit het oog wordt verloren. De Jezus wiens naam in het gebed wordt aangeroepen, is ook de Jezus die voor de Zijnen bemiddelt.

De Jezus die Heer en beeld van God is, is ook de laatste Adam en het patroon waaraan de gelovigen worden gelijkvormig gemaakt, de oudste broer in de familie van de nieuwe schepping. De Jezus door wie God het duidelijkst tot de mensheid is gekomen is ook de Jezus door wie aanbidders tot God komen; hij is de middelaar.

2. Is het Christendom nog wel monotheïstisch?

Een tweede punt dat moet worden opgemerkt betreft de aanvullende vraag of de verering van Jezus een ontkenning inhoudt van de bewering dat het christendom een monotheïstische godsdienst is. Zoals opgemerkt aan het begin van de inleiding, is een dergelijke kritiek op de christelijke eredienst gemaakt door de andere grote monotheïstische godsdiensten, het jodendom en de islam. Maar uit het onderzoek is steeds duidelijker geworden dat het begrip van God als één, van de eenheid van God, niet zo gemakkelijk te definiëren is als dergelijke kritieken over het algemeen veronderstellen. De eenheid of eenheid van God is geen eenvoudige wiskundige eenheid.

Slechts een kleine kennismaking met de wiskunde, van de oudheid tot heden, is voldoende om ons eraan te herinneren dat het concept van “getal” complexer is dan op het eerste gezicht lijkt, zodra we verder gaan dan het tellen van appels en sinaasappels of centen. Wij moeten er bijvoorbeeld aan denken dat wanneer Paulus spreekt over het lichaam van Christus, hij benadrukt dat het lichaam één is, het lichaam is een eenheid, maar hij benadrukt ook dat het ene lichaam bestaat uit vele verschillende leden.

Eenheid is niet noodzakelijkerwijs een eenheid, singulier of homogeen in alle elementen die haar één maken, die haar eenheid vormen. Ook kan een eenheid te groot of te complex zijn (de kosmos) om volledig begrepen te worden in haar enkelvoudigheid. Alles dat kan worden waargenomen zijn verschillende aspecten, aspecten die niet gemakkelijk tot één geheel kunnen worden samengevoegd (in de fundamentele fysica is nog niemand in staat geweest een verenigde veldtheorie op te stellen); maar de tekortkomingen van de menselijke conceptualisering vormen geen ontkenning van de singulariteit van de entiteit. Zo moet ook de eenheid van God niet worden beschouwd als een eng gedefinieerde wiskundige eenheid.

Van meet af aan werd in Israëls conceptualisering van de eenheid van God ook een verscheidenheid in God erkend in de manier waarop God werd waargenomen of zich bekend maakte. De ene God maakte zichzelf bekend in of via de vorm van engelen, als Geest, als Wijsheid, als Woord, zonder afbreuk te doen aan zijn anders-zijn, zijn transcendentie, zijn wezen als de enige God. Dus definities van monotheïsme, van Gods eenheid, moeten niet zo strak worden getrokken om dergelijke Hebreeuwse Bijbelse/oudtestamentische en vroeg-Joodse beschouwingen over dit onderwerp uit te sluiten. En het christendom kan aanvoeren dat haar evaluatie van Jezus begint met die reflectie en zich zich daaruit ontwikkelt, maar dat doet zonder het monotheïsme in twijfel te trekken, wiens complexe werkelijkheid die reflectie probeerde te verwoorden, hoe ontoereikend ook, en hoe open voor verkeerde interpretatie van het monotheïsme dat ook maar is.

3. De oneindige kloof tussen mens en God

Een derde punt dat naar voren is gekomen is dat de christelijke reflectie over de betekenis en de status van Jezus de voornaamste poging van het christendom is geweest om te begrijpen hoe de kloof tussen het goddelijke en het menselijke is overwonnen. Alle religies zijn op hun eigen manier pogingen om te bevestigen dat de oneindige kloof tussen het goddelijke en het menselijke, tussen Schepper en schepping kan worden overbrugd en te laten zien hoe die overbrugging plaatsvindt. In elk geval spelen daarbij heilige plaatsen en heilige tijden, heilige liturgie en heilig ritueel, heilige geschriften en heilige personen (priester en wetgever, profeet en wijsgeer),  een cruciale rol. Maar het christendom gaat nog een stap verder door te verklaren dat God de kloof niet alleen overbrugd heeft  via de Schrift en de tempel, niet alleen via priester en profeet, maar in een bepaald individu door wie God zich heeft geopenbaard en die in zichzelf de brug over de kloof vormt.

Die claim blijft een brug te ver voor joden en moslims. Maar de claim die christenen maken is dat het karakter van God nog nooit zo volledig en diepgaand is geopenbaard als in Jezus – in zijn zending, in zijn wrede dood aan het kruis, en in zijn opstanding en verheffing. Omdat Jezus stierf zoals hij deed, vinden christenen het noodzakelijk om te spreken over de God die lijdt, zelfs over “de gekruisigde God”.

En zo voelen christenen zich ook in staat te spreken over een God die van binnenuit de zwakheden en verleidingen van de menselijke conditie kent en die zowel individuen als volkeren kan ondersteunen in hun verschillende verwarringen en vragen, hun beproevingen en kwellingen. Deze opvatting over hoe de kloof wordt overbrugd is te controversieel gebleken voor andere religies om te omarmen. Maar het is de bijdrage die het christendom biedt aan de oplossing van de existentiële angst en het raadsel dat ten grondslag ligt aan alle religies. En christenen voelen zich zeker genoeg dat God zich het duidelijkst in en door Jezus wordt geopenbaard, om dit begrip van God aan de bredere religieuze wereld aan te bevelen als het meest diepgaandste inzicht in de goddelijke werkelijkheid waarover de mensheid beschikt.

Nee, Jezus werd niet aanbeden, maar alleen vereerd

In het licht van deze reflectie en conclusie is de bijzondere vraag: “Hebben de eerste christenen Jezus aanbeden? veel minder relevant, minder belangrijk en potentieel misleidend.  Hij kan eenvoudig, of simplistisch, zelfs afwijzend, worden beantwoord met een voornamelijk negatief antwoord.  Nee, over het algemeen vereerden de eerste christenen Jezus niet als zodanig. Aanbiddingstaal en praktijk komen soms wel voor in het Nieuwe Testament met een verwijzing naar Christus.

Maar over het algemeen is er meer terughoudendheid over het onderwerp. Christus is het onderwerp van lofprijzing en het zingen van liederen, de inhoud van de vroegchristelijke eredienst, meer dan degene aan wie aan wie de aanbidding en lofprijzing wordt aangeboden. Typischer is het gevoel dat de meest (enige?) effectieve eredienst, het meest effectieve gebed wordt uitgedrukt in Christus en door Christus. Dat wil ook zeggen dat we een duidelijk en verschillend gearticuleerd gevoel vinden dat Jezus aanbidding mogelijk maakt – dat Jezus op een diepgaande manier de plaats en het middel van aanbidding is.

Ook is duidelijk geworden dat voor de eerste christenen Jezus niet alleen werd gezien als degene waardoor gelovigen tot God komen, maar ook als degene waardoor God tot de gelovigen is gekomen. Hetzelfde gevoel van goddelijke immanentie in Geest, Wijsheid en Woord werd ook en vollediger ervaren in en door Christus.  Hij bracht de goddelijke aanwezigheid in de menselijke ervaring meer dan ooit tevoren het geval was geweest.

Onze centrale vraag kan dus inderdaad negatief worden beantwoord, en misschien moet dat ook wel. Maar niet als het resultaat een veel minder adequate aanbidding van God is. Want de eredienst die werkelijk het christendom vormt en zijn kenmerkende bijdrage levert aan de dialoog tussen de religies, is de aanbidding van God zoals mogelijk gemaakt door Jezus, de aanbidding van God zoals geopenbaard in en door Jezus. Het christendom blijft een monotheïstisch geloof. De enige die aanbeden moet worden is de enige God.

Maar hoe kunnen christenen nalaten degene te eren door wie zij geloven dat de enige God zich het meest volledig heeft geopenbaard, degene door wie de enige God het dichtst is gekomen tot de toestand van de mensheid? Jezus kan niet ontbreken in hun aanbidding, hun lofzangen, hun smeekbeden aan God. Maar deze aanbidding is altijd, moet altijd worden aangeboden tot eer van God de Vader. Deze aanbidding wordt altijd, zou altijd moeten worden aangeboden in de erkenning dat God alles in allen is, en dat de majesteit van de Heer Jezus aan het einde van de dag uitdrukking en de majesteit van de ene God duidelijker uitdrukt en bevestigt dan al het andere in de wereld.