Farao’s karakter
Het verhaal van het eerste derde deel van het boek Exodus (tot Parshat Beshalach) bevat een langdurige confrontatie tussen G-d en Farao. In dit opzicht kan men zeggen dat het centrale karakter van deze parshat niet Mozes is, maar de Farao. Mozes vervult zijn rol als afgezant van G-d en gedraagt zich op een duidelijke en consequente manier. Daarentegen is het karakter van Farao complexer, het wekt onze belangstelling en roept verschillende vragen op.
Een van de fundamentele vragen over Farao’s karakter is waarom hij, nadat hij slag na slag te verduren krijgt, niet reageert? Toegegeven, de Tora zegt dat “G-d Farao’s hart verhardde; “1 toch roept dit de vraag op wat ten grondslag ligt aan deze hele situatie.
De Kotzker Rebbe placht te zeggen dat hij Farao respecteert. Hier was een man die werd getroffen door de plagen van Egypte en desondanks koppig vasthield aan zijn principes. Deze karakterisering verklaart niet alleen de kwestie van Farao’s verrassende gedrag, maar werpt in het algemeen ook licht op veel van de andere antagonisten in de Tora.
In de confrontatie tussen Mozes en Farao zouden wij ons zeker aan de kant van Mozes willen scharen, maar de waarheid is dat de meeste mensen zich waarschijnlijk meer tot Farao zouden wenden. Mozes en Aäron zijn verheven personages die in direct contact staan met G-d, terwijl Farao, wat zijn persoonlijkheid betreft, min of meer een gewoon mens is. Zeker, niet iedereen is in staat om te besluiten, zoals hij deed, “Elke jongen die geboren wordt, zul je in de Nijl gooien, “2 of om zich zo hardnekkig tegen G-d te verzetten. Desalniettemin lijken Farao’s beslissingen, gezien de fundamentele innerlijke neigingen van een mens, zeer begrijpelijk.
In dit opzicht zijn de slechte karakters in de Tora niet minder – en misschien zelfs meer – fascinerend dan de rechtvaardige karakters. Wanneer we de slechte karakters bestuderen, kunnen we hen veel vollediger begrijpen dan we de tzadikim kunnen begrijpen. Het kan zijn dat sommigen die de Bijbel bestuderen het gevoel hebben dat zij zich kunnen inleven in de profeten, maar er is een groot verschil tussen dit gevoel en het volledig begrijpen van wat profetie inhoudt. In het geval van de goddelozen is het ongetwijfeld gemakkelijker voor ons om het geheel te begrijpen van wat zo’n persoonlijkheid beweegt. Daarom zijn Farao’s karakter en wezenlijke aard veel belangrijker voor ons, en is het belangrijk om te proberen zijn manier van handelen en zijn reacties te begrijpen.
Farao’s wroeging
Na de eerste plagen lijkt Farao al te zijn geschokt, en hij verootmoedigt zich als hij tegenover Mozes staat, maar de verontrusting die hem aangrijpt na de plaag van hagel is veel betekenisvoller: “Farao zond en riep Mozes en Aäron, en zeide tot hen: Ik heb deze keer gezondigd; G-d is rechtvaardig, en ik en mijn volk zijn goddeloos. “3
Farao’s alarm is begrijpelijk, gezien het feit dat hij in een land als Egypte woont, waar hagel een zeldzaam verschijnsel is. Wanneer de hagel valt, is het waarschijnlijk de eerste keer in zijn leven dat hij zoiets ziet, en het maakt zeker een grote indruk op hem, des te meer wanneer het een zware hagelbui is die gepaard gaat met donder en bliksem.
Toch is zijn reactie bij deze gelegenheid wezenlijk anders dan zijn vorige reacties. Wat bedoelt hij als hij zegt: “Ik heb deze keer gezondigd; G-d is rechtvaardig, en ik en mijn volk zijn goddeloos”? Waar heeft hij het over?
Wanneer we de confrontatie tussen Farao en G-d volgen, zien we dat, althans aan de oppervlakte, het wordt gevoerd als een onderhandeling. In het begin krijgt Farao een voorstel om het Volk Israël drie dagen vakantie te geven om een feest in de wildernis te vieren. Farao is natuurlijk niet blij met het idee, en hij wijst het voorstel ronduit af. Het is duidelijk dat deze weigering tot een confrontatie leidt, maar het blijft beperkt, een obstakel zoals men dat in elke onderhandeling tegenkomt.
Het is duidelijk dat een deel van de betekenis van het verlof dat Mozes van de Farao eist symbolisch is. Net zoals tegenwoordig bepaalde landen het zwaaien met bepaalde vlaggen verbieden, is de eis om Egypte te verlaten en G-ds feest in de woestijn te vieren niet slechts een eis voor drie dagen vakantie; het is een fundamentele eis voor erkenning dat het Volk Israël een zekere mate van onafhankelijkheid heeft. Het is een symbolische eis: Wie is degene die de leiding heeft? Deze symbolische acties kunnen tot op de dag van vandaag leiden tot stakingen, oorlogen en revoluties. De Farao beseft dit en beschouwt, in het belang van het behoud van zijn soevereiniteit over het Volk Israël, Mozes’ verzoek als een non-starter.
Ondanks de fundamentele betekenis van het voorstel om met verlof te gaan, en hoewel de confrontatie lang duurt, blijft de confrontatie in dit stadium duidelijk een normaal kenmerk van het onderhandelingsproces.
Hoe dan ook, na deze afwijzing keren Mozes en Aäron terug naar Farao, ditmaal met de eis van G-d om het volk te laten gaan. Als de Farao weigert, brengt G-d een plaag over Egypte, totdat hij eindelijk toegeeft. Maar, zoals iedereen weet die wel eens aan een onderhandelingsproces heeft deelgenomen, worden concessies vaak onmiddellijk gevolgd door spijt. Inderdaad, de Farao komt herhaaldelijk terug op zijn belofte om het Volk Israël te bevrijden, soms weigert hij ronduit en soms dekt hij zijn toelage in met onredelijke voorwaarden, maar nooit stemt hij volledig in met de voorwaarden die hij eerder accepteerde.
Na de hagelbuien echter toont Farao berouw op een manier die opvallend lijkt. Wat brengt hem ertoe om plotseling te zeggen: “G-d is rechtvaardig, en ik en mijn volk zijn goddelozen”? Op een bepaalde manier doet Farao’s berouw denken aan dat van de slechte koning Achab, nadat Elijah hem berispt had: “Hij scheurde zijn kleren en deed rouwkleden over zijn lichaam. Hij vastte, lag in rouwgewaad en liep ingetogen rond. “4 Maar als Achab berouw toont, is dat voor heel specifieke zonden, en hij heeft echt reden om berouw te hebben. Achabs bekentenis van zonde is echt gerechtvaardigd, terwijl Mozes hier niets tegen Farao zegt over het leed dat hij het volk Israël heeft aangedaan; het enige wat hij van Farao eist is: “Laat mijn volk gaan.” Waarom zegt Farao hier: “Ik heb deze keer gezondigd”? Wat is de zonde waar hij naar verwijst?
Het doorbreken van de “Ik heb altijd gelijk” mentaliteit
Farao groeit niet op als een gewoon mens, maar als de koning van Egypte. Bijgevolg groeit hij op in de eenvoudige veronderstelling dat hij niet minder is dan een G-d. Deze veronderstelling is geen kwestie van abstracte theologie; zij is verbonden met de fundamentele premisse van zijn leven en met de fundamentele manier waarop hij de wereld ziet. Wanneer een mens opgroeit onder de indruk dat hij een G-d is, kleurt dit ook zijn begrip van de aard van rechtvaardigheid. Wat hij wil is per definitie de belichaming van rechtvaardigheid, en als er iemand of iets in de wereld rechtvaardig is, dan is hij het zeker.
In de loop van de tien plagen ondergaat de Farao een proces van verandering in zijn fundamentele opvatting over zijn eigen leven, een proces dat zijn hoogtepunt bereikt in de plaag van de hagel. Door de confrontatie met Mozes ontdekt hij voor het eerst in zijn leven dat hij niet onfeilbaar is, dat hij misschien degene is die verkeerd handelt. Hij wordt voor het eerst aan dit idee blootgesteld, en voor iemand als hij komt dit als een grote schok, die de fundamenten van zijn leven verbrijzelt. Wanneer Farao tot deze conclusie komt, is dat niet louter theoretische kennis; hij wordt nu gedwongen een nieuwe houding aan te nemen ten opzichte van zijn hele leven. Hij moet nu al zijn daden uit het verleden opnieuw onderzoeken en beoordelen.
Vóór Farao’s openbaring was hij in staat te zeggen: “Elke jongen die geboren wordt, zult gij in de Nijl werpen “5 , zonder gewetenswroeging. Wat hem betrof, als hij wilde dat ze verdronken, dan verdronken ze; als hij wilde dat ze gedood werden, dan werden ze gedood. Alles wat hij wilde, werd automatisch gedefinieerd als rechtvaardig en goed, zonder enige aarzeling. Alleen wanneer Farao’s uitgangspunt dat “ik heb altijd gelijk” wordt verbrijzeld, krijgt hij het vermogen om de dingen te evalueren en te beoordelen zoals ze zijn, en alleen dan kan zijn zelfbeoordeling veranderen.
Daarom eindigt Farao’s berouw niet met een eenvoudige “Ik heb in dit geval niet juist gehandeld”; dit is een berouw dat zijn hele waardesysteem verbrijzelt. Daarom neemt hij in zijn bekentenis iets op dat niet op zijn plaats lijkt. Hij zegt: “Ik heb deze keer gezondigd”, en niet alleen dat, maar ook: “Ik en mijn volk zijn goddeloos.” Waarom “ik en mijn volk”? Omdat Farao’s gedachten nu vele jaren teruggaan, en voor het eerst dringt het tot hem door dat zijn hele leven misschien wel een grote leugen is geweest. Deze wroeging beperkt zich niet tot wat er zojuist tussen hem en Mozes is voorgevallen, maar gaat terug tot de kern van de zaak, honderden jaren terug. Het gaat terug tot het bevel om stro te verzamelen, tot het bevel om de eerstgeboren zonen te verdrinken, en zelfs tot de onderwerping van Israël zelf.
Het fundamentele gevoel van “ik heb altijd gelijk”, dat Farao ervan weerhield enig gewetensonderzoek te doen, is niet een verschijnsel dat tot hem alleen beperkt bleef. In dit opzicht is Farao slechts een extreem voorbeeld van een gewoon mens. Toegegeven, een gewoon mens groeit niet op onder dezelfde omstandigheden als Farao, begaat niet dezelfde zonden, en denkt niet zoals Farao denkt; maar ondanks al deze verschillen, is Farao in wezen nog steeds een gewoon mens. Het echte obstakel voor berouw en de mogelijkheid tot bekering is altijd hetzelfde, zowel in zijn extreme uitdrukking in het geval van Farao als in zijn meer banale uitdrukking in het geval van een gewoon mens.
Ezechiël noemt in naam van Farao – niet de Farao van Exodus maar een andere Farao – de uitspraak: “Van mij is mijn Nijl, ik heb mij groot gemaakt, “6 wat in wezen betekent: “Ik ben het toonbeeld van volmaaktheid van de wereld.” Zo formuleert Farao het idee, maar het bestaat – zij het in subtielere vorm – in de geest van ieder mens. Alleen wanneer iemand zich van deze manier van denken bevrijdt, gaat de poort naar wroeging voor hem open.
Zo bestaat de ervaring van Farao ook in de ervaringen van andere mensen, wanneer zij als gevolg van berouw over een bepaalde daad plotseling een geheel nieuwe manier van denken ontdekken, waarin alles een geheel andere betekenis heeft. In zo’n geval blijft het berouw niet beperkt tot de zaak die de aanleiding vormde, maar verbreedt het zich en heeft het gevolgen voor het hele leven van de persoon.
Volledig berouw
Het berouw van Farao, zowel in zijn omvang als in zijn poging om de wortels van de zonde aan te pakken, moet ons een les leren. Wroeging is nooit een eenvoudige zaak; zelfs wanneer een persoon spijt betuigt en zich wil bekeren, kunnen er fundamentele problemen zijn met de wroeging en met de uitvoering van de gewenste bekering. In dit opzicht is het geval van Farao een goed voorbeeld van volledig berouw.
Een fundamenteel probleem bij berouw is de vraag naar de oprechtheid ervan. Er is een bekend gezegde dat zegt dat “de goddelozen vol spijt zijn”.7 De eenvoudige betekenis hiervan is dat zelfs een volledig goddeloos persoon geen vrede heeft met zijn zonden, en ook hij heeft momenten waarop hij spijt voelt en berouw wil tonen. Maar waarom staat er in dit gezegde: “vol spijt” in het meervoud? Een van de verklaringen is dat de goddelozen vol zijn van vele “spijtbetuigingen”, want hoe vaak ze ook spijt hebben, het is nooit echte spijt. Er is een humoristische uitspraak die soms aan Mark Twain wordt toegeschreven: “Stoppen met roken is het gemakkelijkste wat ik ooit heb gedaan. Ik zou het moeten weten, want ik heb het duizend keer gedaan.” Op dezelfde manier zitten de goddelozen vol met spijt. De goddeloze heeft wroeging, maar hij weet dat hij in zijn slechte gedrag zal terugvallen, en dat hij over een week of twee weer wroeging zal hebben over dezelfde zaak, maar dan nog sterker. Zo blijkt dat zijn leven vol spijt is. Tussen elke keer dat hij wroeging heeft, valt hij terug op het gedrag dat in de eerste plaats de wroeging veroorzaakte.
De Talmoed stelt dat “als een persoon een zonde begaat en deze herhaalt, wordt het voor hem alsof het geoorloofd is. “8 Ook wat berouw betreft, kan er een even gevaarlijke situatie ontstaan waarin iemand gevangen zit in een cyclus van berouw en teshuva, gevolgd door een terugkeer naar de zonde, gevolgd door opnieuw berouw. Wanneer iemand de eerste keer teshuva doet, maakt dat indruk. Maar wanneer hij twee of vijf keer teshuva doet voor dezelfde zonde, wordt teshuva een zinloze procedure, één die steeds herhaald kan worden, terwijl er eigenlijk niets verandert.
Een ander probleem met berouw is dat iemand soms echt berouw heeft en teshuva doet uit de grond van zijn hart, maar de teshuva is misplaatst – hij richt zich op het verkeerde deel van de overtreding.
Er is een hasidisch verhaal over een vrouw die naar een Rebbe kwam om berouw te vragen voor het eten op Asara BeTevet, waarbij ze vergat dat het een vastendag is. Nadat hij haar had horen praten over haar overtreding, begon de Rebbe haar het verhaal te vertellen van een Jood die de plaats innam van een Priester. Een boer kwam voor hem biechten en vertelde hem dat hij een stuk touw had gestolen. De Jood vroeg hem onder welke omstandigheden hij het touw had gestolen. De boer antwoordde dat het touw aan een koe was vastgebonden, en omdat hij de koe had gestolen, was het touw samen met de koe gestolen. Toen de Jood hem vervolgens vroeg wat er verder was gebeurd, vertelde de boer verder dat de eigenaar van de koe de diefstal had opgemerkt en zich probeerde te verzetten. Toen de Jood hem vroeg hoe de boer daarop gereageerd had, antwoordde hij: “Ik heb hem gedood.” Toen de Jood dit hoorde, kon hij zich niet langer bedwingen en riep: “Je hebt hem vermoord!?” Ook de Rebbe riep naar de vrouw: “Heb je iemand vermoord?!” en de vrouw viel van schrik flauw. Het bleek dat zij een buitenechtelijk kind had gebaard, hem had gewurgd, en het incident in de doofpot had gestopt. Deze vrouw kwam naar de Rebbe om berouw te vragen voor het feit dat ze per ongeluk gegeten had op Asara BeTevet, en uiteindelijk onthulde ze haar schuld in een veel flagrantere zaak.
Hoewel deze anekdote een extreem voorbeeld is, is dit een probleem dat veel mensen in hun leven tegenkomen. Een mens kan werken aan zelfverbetering en boetedoening, maar als hij niet tot de kern van het probleem doordringt, zal hij denken dat het voldoende is om slechts een specifiek punt recht te zetten, terwijl het essentiële probleem nog steeds bestaat. In zo’n geval zou het voordeel van berouw slechts tijdelijk en plaatselijk zijn.
Een soortgelijk probleem bestaat bij hen die kankeroperaties ondergaan. Het is vaak eenvoudig voor een chirurg om het kankergezwel zelf te verwijderen, maar het is veel ingewikkelder om vast te stellen of dat bepaalde gezwel een uitzaaiing is van een ander gezwel dat nog in het lichaam van de persoon aanwezig is. Als er nog groeisels overblijven, zal de behandeling niet slagen.
Het kan een grote prestatie zijn voor een persoon om toe te geven: “Ik heb deze keer gezondigd.” Maar er is een hoger niveau, waar iemands zielsonderzoek hem zozeer beweegt dat hij verklaart: “G-d is rechtvaardig, en ik en mijn volk zijn goddeloos.” Zijn berouw reikt driehonderd jaar terug, omdat hij begrijpt dat zijn zonde niet begint bij het huidige moment, bij het huidige verschijnsel – hij moest terugkeren naar de wortel van de zaak.
Doordringen tot de wortels
De grondigheid van Farao’s berouw is ook te vinden in de beschrijving die de Tora geeft van het proces van belijdenis en verzoening in Leviticus. Een van de centrale verzen luidt: “Zij zullen dan hun zonden belijden en de zonden van hun vaderen. “9 Op het eerste gezicht is het moeilijk te begrijpen waarom “de zonden van hun vaderen” relevant zijn. Het is duidelijk dat de zondaar zijn eigen zonden moet belijden, maar waarom zou hij die van zijn vaderen moeten belijden? Dit punt is zo essentieel voor de biecht dat het zelfs is opgenomen in de biechtformule van de Aseret Yemei Teshuva (Dagen van Ontzag) – “Maar wij en onze vaderen hebben gezondigd.” Ook hier rijst dezelfde vraag: Wat willen wij van “onze vaderen”? Waarom slepen we onze vaders mee in een bekentenis van onze eigen zonden?
Het punt is dat wanneer berouw oprecht is, het doordringt tot de wortels van de dingen, tot iemands hele waardesysteem, in zijn volle omvang. Wanneer een mens naar zichzelf kijkt, kan hij gemakkelijk tot de conclusie komen dat hij over het geheel genomen geen slecht mens is, een zienswijze die de mogelijkheid van alomvattende wroeging uitsluit. Soms kijkt iemand niet naar zichzelf, maar naar zijn vader en rationaliseert dat hij, omdat hij het op sommige punten beter doet dan zijn vader, zelf deugdzaam genoeg moet zijn. De formule “wij en onze vaderen hebben gezondigd” drukt de gedachte uit dat iemand soms niet alleen zijn eigen zonden moet belijden, maar ook die van zijn vader, en soms zelfs die van zijn voorvaderen daarvoor. Wanneer een mens zich bezighoudt met een uitgebreid onderzoek van zijn ziel, moet hij de mogelijkheid overwegen dat zijn hele leven vol slechte beslissingen is geweest. Hij moet niet alleen zijn daden evalueren binnen het kader van zijn waardesysteem, maar ook dat waardesysteem zelf evalueren. Wanneer een mens teruggaat tot de wortels, ziet hij een heel ander beeld, waarin het hele systeem een ander karakter kan krijgen. Dit is wat Farao verstaat als hij zegt: “Ik en mijn volk zijn goddeloos.”
Het komt vaak niet bij ons op om het bredere schema der dingen in twijfel te trekken. Soms voelt een mens iets knagen, een gevoel dat er iets mis is in zijn leven. Maar hij kan niet precies aangeven wat dat probleem is, omdat hij niet verder kan kijken dan wat hij voor zich ziet. Hij stelt zelfs niet de vraag of het hele kader van zijn leven misschien aan herziening toe is.
Waar komt zo’n houding vandaan? Wanneer het grote geheel van iemands leven, met zijn problemen en tekortkomingen, voor hem aanvaardbaar is, is ware wroeging onmogelijk. Als een mens ervan uitgaat dat zijn huidige manier van leven is hoe het zou moeten zijn, dan kan hij nergens meer volledig berouw over hebben, behalve over oppervlakkige, plaatselijke problemen.
Dit wil niet zeggen dat het onbelangrijk is om zelfs de kleine details in iemands leven te perfectioneren; integendeel, dit is van grote waarde. Maar als iemand vraagt of de punt van de letter joed in zijn tefillin volkomen precies is, terwijl de tekst van het perkament zelf is uitgewist, is dat een teken dat hij de dingen niet in het juiste perspectief ziet.
In het verhaal van de tien plagen ondergaat de Farao een levensveranderende beproeving. Hij ervaart plotseling donder en bliksem, zoals hij nog nooit in zijn leven heeft meegemaakt. Vreemde dingen vallen uit de hemel, en hij wordt bevangen door angst. Hij begint, voor het eerst in zijn leven, te denken dat hij misschien geen G-d is. Op dat moment opent zich een afgrond voor hem, en hij vraagt zich af: Wat heb ik met mijn hele leven gedaan?
Alleen wanneer zulke fundamentele opvattingen aan diggelen vallen, en alles plotseling anders lijkt, wordt het mogelijk om weer van voren af aan te beginnen.
FOOTNOTES
1.
Ex. 9:12.
2.
Ex. 1:22.
3.
Ex. 9:27.
4.
I Koningen 21:27.
5.
Ex. 1:22.
6.
Ezech. 29:3.
7.
Zie Tanya, hfdst. 11.
8.
Yoma 86b.
9.
Lev. 26:40.
Door Adin Even-Israel (Steinsaltz)
Rabbi Adin Even-Israel (Steinsaltz) (1937-2020) werd internationaal beschouwd als één van de leidende rabbijnen van deze eeuw. Hij is de auteur van vele boeken, maar was het meest bekend om zijn monumentale vertaling van en commentaar op de Talmoed. Bezoek zijn website voor meer informatie.
Het origineel vind je hier:
https://www.chabad.org/parshah/article_cdo/aid/4992085/jewish/Pharaohs-Repentance.htm