Uit mijn dissertatie – 6. Leven in de Geest versus leven onder de wet
Paulus verklaarde tweemaal dat het ontvangen van de Geest , een uitdrukking voor bekering en het begin van christelijk discipelschap, niet gebaseerd was op het doen van de werken van de wet (3:2), het was niet gebaseerd op het principe van gehoorzaamheid aan de wet en had niet tot doel een dergelijke gehoorzaamheid mogelijk te maken (3:2, 3, 5).67 Na deze verwijzing naar de geloofservaring van de Galaten argumenteert Paulus verder met behulp van het voorbeeld van Abraham. Het is “op dezelfde wijze” dat Abraham geloof in God had, dat hem als gerechtigheid werd toegerekend. In de belofte aan Abraham in Gen. 12:3 waren alle heidenen inbegrepen, want “in u zullen alle volken gezegend worden.”
Uitgaande van het feit dat Abraham vóór het geven van de wet rechtvaardig was verklaard, werd zijn geloof in Gods belofte door God beschouwd als een daad die de “juiste relatie” met God vormde, kan nu het tegenovergestelde worden gesteld. “Want zovelen als onder [het beginsel van] de werken der wet zijn, zijn vervloekt” (3:10). Waarom zijn zij vervloekt? In de tekst in Deut. 27:26 die hier wordt aangehaald staat: “Vervloekt is een ieder die niet in acht neemt en gehoorzaamt al wat geschreven staat in het boek der wet.” Dit moet een citaat zijn uit de LXX, zij het met enige variatie; zo is het LXX-gebruik van logos, dat ook het gesproken woord aanduidt en dichter bij het Hebreeuwse davar) staat, vervangen door gegrammenos), het geschreven woord.
Maar er is hier een groot probleem. Het belangrijkste is dat de Griekse vertaling het Hebreeuwse origineel op drie punten verandert.
Ten eerste, het Hebreeuwse woord vertaald als “doorgaan” (kan ook betekenen “handhaven,” iets als de norm beschouwen. Ten tweede spreekt de Hebreeuwse tekst over “de woorden van onderricht” en niet over “alle” woorden van de wet, wat de notie van een volledige inventaris van zelfstandige opdrachten zou impliceren en het idee zou inhouden dat als één gebod wordt overtreden, ze dat allemaal zijn. Ten derde betekent het Hebreeuwse aroer geen vergelding en is niet het tegenovergestelde van redding, maar van gezegend zijn. Iemand is vervloekt als hij is afgesneden van de bron van welzijn en zegeningen, en die bron is nu juist het leven in gehoorzaamheid aan Gods Torah. De betekenis van het Hebreeuws is daarom zoiets als: Vervloekt (d.w.z. zonder zegen, zonder de volheid van het leven) zijn zij die de woorden van dit onderricht niet als norm handhaven. Vervloekt zijn zij die niet leven onder dit voorschrift dat leven geeft aan allen die het gehoorzamen, en niet: God zal hen straffen die niet gehoorzamen.
Door de LXX, en de toepassing ervan door Paulus hier, krijgen we de betekenis: zij die niet gehoorzamen aan elk onderdeel van de wet, d.w.z. zij die ook maar één gebod overtreden, hebben hun redding verloren en zullen worden gestraft met een vloek. In de visie van Paulus eist de Torah als wet dus volledige naleving en geeft alleen dan leven, d.w.z. redding. Maar hoe kan dit een juiste beoordeling van de wet zijn? Is Paulus vergeten dat de wet toestond dat er verzoening werd gedaan door middel van offers voor alle overtredingen bishgaga “zonder opzet”? Impliceert hij dat een dergelijk verzoeningswerk niet voldoende is voor de heidenen die zich vroeger met dergelijke “werken van het vlees” hebben beziggehouden, zoals hij in Gal. 5:19-21 vermeldt (zoals het niet voldoende zou zijn in het geval van opzettelijke zonde)?
Dezelfde problemen in verband met de vertaling kunnen worden opgeworpen met betrekking tot Paulus’ tweede citaat. Niemand wordt gerechtvaardigd door de wet, want er staat: “de rechtvaardige zal door zijn geloof leven”. Dit citaat uit Habakkuk komt ook voor in Rom. 1:17. Maar Habakkuk heeft geen directe betrekking op de kwestie van de betekenis van de wet. De tekst verwijst naar de moeilijke omstandigheden van de aanval op Israël door de Chaldeeën, die de wet verbuigen en iedereen onderdrukken, gedurende welke de rechtvaardigen hun vertrouwen op God zullen moeten stellen om te overleven, aangezien de wet en haar intrinsieke morele orde hen niet langer beschermen. Paulus gebruikt het om te impliceren dat rechtvaardig zijn en dus leven, het oordeel overleven, door geloof is, terwijl de Hebreeuwse tekst stelt dat iemand die rechtvaardig is volgens de normen van de Torah de onderdrukking zal overleven vanwege zijn emunah, zijn vertrouwen in God.
Vervolgens kan hij stellen dat de eis van de wet een voorwaardelijke gift is: wie haar gehoorzaamt, zal leven. Het uitvoeren van de wet gaat vooraf aan het leven als beloning. (Maar dat is duidelijk in tegenspraak met de bedoeling van de passage.) Paulus stelt dus dat geloof, en niet gehoorzaamheid, een voorwaarde is voor rechtvaardiging, en dat de mens daardoor het oordeel zal overleven, zal “leven”. De tegenstelling die we eerder hadden tussen de werken van de wet en het geloof van Christus Jezus (Gal. 2:16) is uitgewerkt als een tegenstelling tussen het onder de vloek staan omdat we niet aan de wet hebben voldaan, en het bevrijd zijn van de wet.
Hoe worden wij bevrijd van de wet? Wij lezen in 3:13 dat Christus ons heeft bevrijd van de vloek van de wet door een vloek te worden. Door aan te tonen dat de wet alleen Hem, d.w.z. Christus, kon veroordelen, is de geldigheid van de wet tenietgedaan voor zover zij gehoorzaamheid aan al haar voorschriften eiste als voorwaarde voor het leven, omdat een van haar decreten door God teniet is gedaan. Als één van haar uitspraken ongeldig werd gemaakt, verliest het geheel zijn absolute geldigheid.
Natuurlijk is dit alles in overeenstemming met de ervaren roeping van Paulus. Hij had een ontmoeting met een Christus die de hele wet had gehouden en toch de dood aan het kruis onder ogen moest zien. Hij had gehandeld in overeenstemming met de Joodse wet door een sekte te vervolgen die het lichaam van deze opgestane Messias bleek te zijn. In beide gevallen werd strikte handhaving van de wet tegengewerkt door Gods eigen handeling. Als gerechtigheid onder de wet Christus niet in leven kon houden, en Paulus niet rechtvaardig maakte, dan kon het geen enkele christen redden. Dat zou men de demonstratieve kracht van Christus’ dood ten opzichte van de wet kunnen noemen, want het toont aan dat de wet niet doeltreffend genoeg is om de belofte te vervullen dat zij die haar gehoorzamen zullen leven, de volmaakt rechtvaardige stierf daadwerkelijk vanwege de Torah.
Een secundaire opmerking begint met de stelling dat “vrijgekocht” (moet worden opgevat als “een prijs betalen om iemand te bevrijden”, in het bijzonder het betalen van een losprijs voor de bevrijding van slaven. Het beantwoordt de vraag hoe de Messias de bron van zegen kon zijn voor alle heidenen, terwijl hij tegelijkertijd door God vervloekt werd. Welnu, het antwoord moet zijn dat hij de vloek droeg in plaats van degenen die onder de vloek waren en hen daarvan bevrijdde. Dat moet natuurlijk verwijzen naar allen die zich door het geloof met Hem identificeerden, zowel Joden als niet-Joden. In Rom. 2:14 staat eigenlijk dat zowel Joden als niet-Joden onder de vloek zijn. Echter, specifiek “onder de vloek” waren de heidenen die buiten de wet leefden en de zegeningen die gepaard gingen met het houden ervan, dus Paulus zou hier specifiek kunnen denken aan de aanvaarding van heidenen.
Deze laatste opvatting oefent natuurlijk een grote aantrekkingskracht uit op degenen die stellen dat het hier gaat om de gemeenschap tussen Joden en heidenen (vgl. Kruse, 87). Als heidenen tot de verbondsgemeenschap toetraden omdat hun vloek was opgeheven doordat Christus onder de wet vervloekt was, dan kan de wet natuurlijk geen rol spelen in hun zegen als gevolg daarvan. Dit alles leidt tot Paulus’ verklaring dat de zegen van Abraham niet tot de heidenen is gekomen vanwege de wet, en dat daarom het ontvangen van de Geest niet gebaseerd is op de werken van de wet.
Paulus ziet een nauw verband tussen de gerechtigheid van Abraham door het geloof vóór het geven van de wet, de zegening van de heidenen door hem, en het ontvangen van de Geest in de vervulling van de beloofde zegen, alles buiten de sfeer van de wet. Als allen zijn verlost door de vervulling van een belofte die werd gegeven voordat de wet geboden aangaf die moesten worden nageleefd en identiteitsmerken die moesten worden gebruikt om Israël van de heidenen te scheiden, dan zijn de Joden in deze laatste dagen net als de heidenen geworden. Paulus moet nu uitleggen wat de functie van de wet was vóór de komst van Christus.
Hij pakt dit argument op in 3:19- 25. De wet wordt hier slechts gezien als een toevoeging die uiteindelijk een doel diende in het grotere geheel van de vervulling van de belofte aan Abraham. De openbaringsstatus ervan was daarom slechts secundair, aangezien zij door de handen van engelen werd gegeven, wat impliceert dat God Zichzelf daarin niet openbaarde zoals Hij in Christus had gedaan (3:19b), hoewel zij de gewone betekenis van goddelijke oorsprong zou kunnen hebben die wij bijvoorbeeld in Handelingen 7:53 vinden. De wet werd toegevoegd “ter wille van de overtredingen” (3:19a), d.w.z. om aan te tonen dat het menselijk gedrag de wet overtreedt, en om “alle dingen onder de zonde te sluiten” (3:22). Zo’n wet kan niet levend maken; zij is een beschermer en leermeester voor hen die een toekomstig leven is beloofd onder een nieuw beginsel, dat van het geloof. In haar voorlopige functie heeft zij de grenzen tussen Israël en de volkeren bewaakt (3:23) en de hele mensheid bijgebracht (3:24) door te laten zien dat rechtvaardiging geen doel kan zijn van het menselijk streven naar volmaaktheid. Het leven onder de wet wordt afgeschilderd als een leven van een minderjarige, waarbij een pedagogos of leraar-slaaf nodig is die de mens begeleidt in zijn dienst aan God. Wanneer een jongen meerderjarig wordt, aanvaardt hij zijn erfenis en de volledige verantwoordelijkheid voor zijn daden, wat de gelovige kan, omdat Christus, de erfgenaam, het beginsel van zijn leven is. De Torah als geschreven wetboek heeft dus geen verlossende relevantie meer, noch met betrekking tot de toetreding tot de Kerk, noch (rechtstreeks) met betrekking tot de levensstijl van christenen. “Nu het geloof gekomen is, staan wij niet meer onder een leermeester” (3:25).
Wat zijn dan de gevolgen voor het nieuwe leven buiten de sfeer van de wet? Allereerst is er een verandering van status. Vers 3:26 vertelt ons dat “u allen zonen van God bent door het geloof in Christus Jezus”. Alle onderscheidingen die door de wet in stand werden gehouden: Jood of Griek, slaaf of vrije man, man of vrouw, zijn afgeschaft. Niet alleen ging de wet verschillend om met al deze groepen, zij handhaafde hun scheiding door haar bepalingen. De doop, niet de besnijdenis, is het teken van het behoren tot die nieuwe gemeenschap. Allen zijn één in Christus Jezus, omdat ieder van hen “Christus heeft aangedaan” (3:27).
Paulus legt in 3:5 e.v. uit wat het betekent om zoon te zijn. Ten eerste zijn wij, als erfgenamen van de zegen die aan Abraham was beloofd, niet langer slaven onder de wet, maar zonen. Wij hebben het “recht van zonen” (4:5). Dit verwijst naar het begrip vrijheid dat verder wordt uitgelegd in hfdst. 5. Paulus vat zijn visie op de christelijke ethiek in Galaten samen door te stellen dat wij leven in het licht van de opgestane Christus. “Ik leef door het geloof, het [geloof] van de Zoon van God, die mij heeft liefgehad en zich voor mij heeft overgegeven.” (2:20) Dat houdt in dat wij met Christus sterven, Christus hebben aangedaan (3:27). Dit alles impliceert een bepaalde manier van leven die gekenmerkt wordt door de nieuwe vrijheid van de wet en rechtvaardigheid op basis van werken. Het effect van de rechtvaardiging is dus tegelijkertijd
(1) de vorming van een nieuwe gemeenschap die de grenzen tussen Jood en heiden opheft, en daarmee de Torah als beginsel en vorm van gehoorzaamheid ongeldig maakt, en
(2) de radicale verandering binnen individuen die de geest hebben ontvangen. Deze twee aspecten worden door de apostel behandeld als volledig met elkaar verbonden.
Laten we nu nader kijken naar Paulus’ redenering in hfdst. 5.
Vs. 1 neemt het begrip losprijs uit 3:13 over en legt opnieuw uit waarom christelijke vrijheid onverenigbaar is met onderwerping aan de wet. Christus heeft ons bevrijd om werkelijk vrij te worden. Besnijdenis en het gevolg daarvan, de eis om de hele wet te houden, is in strijd met dit beginsel van vrijheid. Onderwerping aan de wet houdt een soort gehoorzaamheid in die lijkt op die van slavernij. Het is de wet die handelingen voorschrijft en de mens moet bereid zijn zich daaraan te conformeren. Een leven in vrijheid moet, negatief geformuleerd, een leven zijn zonder dergelijke externe drijfveren voor actie. Wij mogen ons niet opnieuw onder een “juk van slavernij” laten brengen (5:1). 112
Maar dan, na deze indrukwekkende opsomming van argumenten tegen het onder de wet staan, moet Paulus zijn Galatische toehoorders waarschuwen. De vrijheid die zij hebben van de wet in haar dubbele aspect van identiteitsaanduiding en leermeester mag niet worden misbruikt. Zij moeten door liefde slaven van elkaar worden. Als zij in overeenstemming met dit beginsel handelen, wordt de wet, voor zover zij iets van de mens kan eisen, daadwerkelijk vervuld. De essentie van de wet is: uw naaste liefhebben als uzelf (5:14). De hele wet is vervuld, zegt Paulus, in dit ene woord of gebod. Een leven dat zo kan worden beschreven dat dit (naastenliefde) het gedragsprincipe ervan is, is in feite het leven dat de wet bedoelde te leven. Wat wordt hier bedoeld? Stelt Paulus een geestelijk principe van het morele leven tegenover louter uiterlijke gehoorzaamheid aan de Torah? Is het leven in de Geest dan een louter innerlijk leven?
De implicaties van deze uitspraak van Paulus zijn enorm, zoals duidelijk wordt als we ze vergelijken met uitspraken die aan Jezus worden toegeschreven in het evangelie van Mattheüs. In Mattheüs 19:18-19 horen we Jezus zeggen: “Maar indien gij in het leven wilt ingaan, onderhoudt de geboden”. Hij zei tot hem: Welke? En Jezus zei: Gij zult niet doden, gij zult niet echtbreken, gij zult niet stelen, gij zult geen valse getuigenis afleggen, gij zult uw vader en uw moeder eren en gij zult uw naaste liefhebben als uzelf.” Dit is verre van te stellen dat de essentie van de wet het gebod is om de naaste lief te hebben, hoewel het interessant is dat het gebod van Lev. 19:18 hier een reeks geboden uit de Decaloog afsluit. In Mattheüs 22:36-40 wordt ons meegedeeld dat het “grote gebod” in de wet allereerst is God lief te hebben, en ten tweede, daaraan gelijk, de naaste lief te hebben. In vs. 40 staat dat aan deze twee geboden de hele wet en de profeten “hangen” – wat betekent dat alle geboden in hun toepassing moeten worden geïnterpreteerd vanuit het gezichtspunt van deze twee. Niet alleen vinden we dat de essentie van de geboden wordt uitgedrukt in deze twee geboden, of in het tweede deel van de decaloog, maar we vinden ook dat het houden van deze geboden ons toegang geeft tot het leven. Met andere woorden, de inhoud van de Thora wordt omgezet in de messiaanse Thora, van karakter veranderd en gericht tot een nieuwe gemeenschap met nieuwe prioriteiten, maar niet opgegeven. Spreekt Paulus dit tegen?
Bovendien beschrijven Jezus’ uitspraken in feite hetzelfde voorwaardelijke aspect van de wet dat Paulus leek te beschrijven als strijdig met de belofte. Volgens Mattheüs 23:3 wilde Christus dat Zijn discipelen zich zouden conformeren aan de standaard Joodse interpretaties van de wet (“wat zij u ook zeggen, doe en bewaar”). Bovendien is het duidelijk dat Jezus niet stelde dat de voorwaardelijkheid van de wet afhangt van het feit of de wet volledig of helemaal niet wordt vervuld. In de praktijk van de bepalingen van de wet is het niet het onberispelijk zijn dat telt, maar het aanvaarden van het geheel met betrekking tot het doel ervan: de liefde tot God en de medemens. Ook hier lijkt Jezus’ impliciete visie op de wet in strijd met die van Paulus.
Tenslotte maakt Mattheüs 5:17 overduidelijk dat de Christus van Matteüs’ evangelie niet gekomen is om van de wet te bevrijden of haar te doen vervallen, maar om haar te vervullen, wat in de context moet betekenen: de norm van de wet handhaven. (De passage verwijst naar dezelfde tekst in Deut. 27:26 die we eerder bekeken). Ons wordt verteld dat het wegdoen, d.w.z. afschaffen, en niet slechts ongehoorzaam zijn, van de minste van deze geboden verkeerd is, en dat de gerechtigheid van de discipelen in dezelfde zin die van de Schriftgeleerden en Farizeeën moet overtreffen, wat zeer moeilijk te begrijpen zou zijn als die gerechtigheid alleen op geloof berustte in plaats van op werken van de wet. Zoals we later zullen zien, impliceert Jezus’ bevestiging van de wet niettemin een verandering van perspectief met betrekking tot het doel van het houden van de wet en de voorwaarden voor de vervulling ervan. Het doen van de Torah kan niet langer gericht zijn op het verhogen van de heiligheid van een minderheid, maar moet het hele leven van Gods volk beïnvloeden, en, in de eschatologische visie, de hele wereld.
Wij betogen, en proberen dat later aan te tonen, dat dit Jezus’ houding tegenover de wet in overeenstemming maakt met Paulus’ herformulering van diezelfde realiteit. In de eschatologische situatie is het leven in de Geest hetzelfde als het leven onder de wet. In de Galatenbriefpassage die we eerder bespraken, gebruikt Paulus hetzelfde woord voor “vervullen” (pleroosai) dat Mattheüs gebruikte als vertaling van wat waarschijnlijk Jezus’ Aramese equivalent was van het Hebreeuwse jaqim van Deut. 26. Hij gebruikte hetzelfde woord, maar niet het woord “vervulling”. Hij gebruikte hetzelfde woord, maar niet in dezelfde betekenis van “handhaven” of zelfs, blijkbaar, “doen”. De wet vervullen is “een leven leiden waarin de grote morele bekommernissen van de wet tot uiting komen” (G. Kruse, 104). Vanuit dat perspectief kan de hele wet worden teruggebracht tot één algemeen gebod als retorisch hulpmiddel. Dit moet zijn: het geloof, dat werkt door de liefde (5:6), dat in de taal van de wet kan worden uitgedrukt als het gebod “heb uw naaste lief”.
Maar het gaat hier helemaal niet om de vorm van de wet. Het gaat niet om een menselijk geloof dat werkt en effectief is door de liefde, alsof het een alternatief zou zijn voor het soort menselijk gedrag en activiteit dat wij onder de wet hebben, wat dan een ander soort gehoorzaamheid zou zijn, maar de kracht van het geloof van Christus werkt door een liefde die de Geest in ons hart werkt zonder onze medewerking. Daarom kan Paulus stellen dat wie geleid wordt door de Geest, die in zekere zin het beeld van Christus de inhoud van zijn zelfbewustzijn laat worden, niet onder de wet staat, zelfs niet de wet die zegt “heb uw naaste lief”. Maar tegelijkertijd vervult zo’n gelovige in feite diezelfde wet door te handelen in overeenstemming met het doel ervan.
Wat is dan dit nieuwe leven van de christen buiten de wet, zelfs de wet van de liefde? In 5:16 richt Paulus zijn belangrijkste vermaning aan de Galaten: “Leef door de Geest, zeg ik, en bevredig de begeerten van het vlees niet.” De wet leek een antwoord op de permanente vraag naar het onvermogen van de mens om goed te doen. Door een leven te leiden onder beperkingen die een haag vormden rond de Thora door geboden te geven die ervoor moesten zorgen dat de mens niet eens kon beginnen de echt belangrijke geboden te overtreden, probeerde het jodendom de mens op te voeden van slechtheid naar gerechtigheid. Paulus herkent deze ijver omdat hij ooit deel uitmaakte van die traditie. Maar nu is de leermeester verdwenen, omdat Christus is gekomen.
Dan rest ons de vraag: kunnen christenen leven zonder enige vorm van wet? Betekent christelijke vrijheid doen wat je wilt? Kennelijk niet, want er zijn twee krachten in de mens die haaks op elkaar staan. De verlangens van de Geest staan tegenover de verlangens van het vlees, en de mens is slechts een werktuig in de handen van beiden. Als u in de macht van het vlees bent, hebt u geen vrijheid (5:17). Bent u in de kracht van de Geest, dan komt Christus tot uitdrukking in uw leven (2:20). Als u door de Geest wordt geleid, heeft de wet geen nut, u bent er niet “onder” (5:18). De vrucht van de geest (niet zijn werk of zijn eis) is liefde, blijdschap, vrede, lankmoedigheid, vriendelijkheid, goedheid, trouw, zachtmoedigheid, zelfbeheersing (5:22).
Deze vrucht wordt gesteld tegenover de werken van het vlees, de daden waarin het vlees tot uiting komt. Het vlees behoort echter tot een vorig leven; het is samen met zijn hartstochten en begeerten gekruisigd. De mens is getransformeerd, niet alleen veranderd, in zijn status voor God, van slaaf tot zoon. Het leven in de Geest is nog steeds een leven van gehoorzaamheid, maar geen gehoorzaamheid die gericht is op het verstandelijk begrijpen van een wet en de toepassing ervan. In die zin zijn Paulus’ uitspraken over de Geest in overeenstemming met Jezus’ uitspraken over de wet. Beiden onderwerpen de Torah aan een hoger principe van gehoorzaamheid dat materieel identiek en analoog is in de vorm van haar gehoorzaamheid, maar niet identiek aan het aspect van de wet dat gehoorzaamheid aan specifieke voorschriften eist. De vermaning die begint in 5:16 kan daarom moeilijk een gebod worden genoemd. Het is een herinnering aan het principe van een leven dat al actief is (5:25a), en dat zijn vruchten kan dragen als we het niet belemmeren door onze trouw te veranderen van de Geest naar de wet. Als het vlees gekruisigd is, is de juiste houding om het te begraven en te vergeten, niet om te proberen het te beteugelen door gehoorzaamheid aan wetten die het tegenwerken. Niet onderwerping van het vlees door zich aan te passen aan de eisen van de wet, maar spontaan het levenspatroon leven dat de Geest in de gelovige werkt, en dat is het patroon van het leven van Christus.
Paulus komt hier heel dicht bij zijn uitspraak in Romeinen 7:14-25 dat de wet eigenlijk de begeerte oproept door haar te verbieden, in tegenstelling tot de vrije gave van de rechtvaardiging, die de begeerte oproept (en het vermogen geeft) om te leven in de kracht van de Geest. Als het geen gebod is, maar een beschrijving van wat er feitelijk gebeurt, kan het aansporende effect ervan alleen bestaan uit bewustwording van wat er gebeurt en het opgeven van verzet tegen een werk dat al gaande is. Wat overblijft zijn algemene richtlijnen voor wat gepast gedrag is in de Kerk, die in zekere zin beschrijvingen zijn van het nieuwe Koninkrijk van God zoals dat werkelijkheid wordt binnen de gemeenschap. Dat dit nieuwe leven in geen enkel opzicht lijkt op een leven onder de “wet” blijkt ook duidelijk uit Paulus’ uitspraak in 6:4 dat ieder “zijn eigen werk moet bewijzen… want ieder zal zijn eigen last dragen”, wat betekent dat er geen imperatief is dat kan worden gebruikt om anderen te veroordelen. De functie van de gebiedende wijs is ten einde; wat overblijft is “herinnering” aan wat wij in Christus zijn geworden en elkaar helpen om de Geest in staat te stellen vrucht te dragen in ons leven. Dat is blijkbaar de “wet van Christus” van Gal. 6:2. Door elkaars lasten te dragen, tot het uiterste te gaan in de broeder- en zusterliefde, toont een gelovige zich boven de formele eis van de wet van Mozes.