Na het openbaar worden van de manipulaties, het bedrog en de sexuele zonden van T.B. Joshua (NOOT 4), reageerde Willem Ouweneel in een drieluik op Cvandaag, waarin hij zijn ervaringen met deze Nigeriaanse voorganger toelichtte. De genezing van onvruchtbaarheid van zijn dochter na een bezoek aan de Synagogue Church in Lagos had hem met deze Afrikaanse, twee jaar geleden overleden voorganger in contact gebracht. Hieronder een kritische beschouwing.
Cvandaag besprak Ouweneels connectie met TBJ al in een podcast uit 2021 die je HIER kunt vinden.
Laat ik om te beginnen zeggen dat ik het hogelijk waardeer dat Ouweneel in het openbaar rekenschap geeft van zijn contacten met T.B. Joshua. Zeker na de opzienbarende en vernietigende documentaire van de BBC (deel 1: hier, deel 2: hier deel 3: hier) leek dat ook wel gewenst. Hij vertelt eerlijk dat hij goede ervaringen heeft gehad, prachtige dingen heeft meegemaakt (NOOT 1), maar uiteindelijk toch ook begon te vermoeden dat iets niet helemaal in orde was met deze Afrikaanse voorganger. Maar toch. Het roept bij mij nog meer vragen op.
Ouweneels eigen “hemelse ervaringen”
Uit het derde deel van Ouweneel’s reactie op de onthullingen van de BBC citeer ik hieronder een paar veelzeggende passages. Ik wil dat doen met het respect dat Ouweneel toekomt – ik kende hem in mijn jeugd als een inspirerende leraar en als 14-jarige wilde ik graag op hem lijken. In kennis van de Schrift en als Bijbeluitlegger vond – en vind – ik hem nog steeds een indrukwekkende leraar. Maar zijn toewending tot het charismatische – oei.
Hoe pessimistisch ik ook nog altijd was, ik kreeg er rechtstreeks uit de hemel geweldige bemoedigingen van de Heer voor mijn gemeente en voor mijn bediening.
Hier is op zich niets mis mee, althans, ik kan geen bewijs leveren tegen iemands weergave van zijn innerlijk ervaringen, maar ik voel me wel gedrongen om deze manier van spreken toch een beetje “eng” te vinden. “Rechtstreeks uit de hemel”? Deze manier van communiceren met de Heer onze God klink voor mij zeer aanmatigend, maar ik heb geen sluitende reden om het tegen te spreken. Het zet wel mijn denken in alarmfase 1.
Tijdens mijn eigen deelname aan de genezingsbediening op die zondag, en vooral op de woensdag daarna, ervoer ik dat Gods kracht niet van mij geweken was. Verschillende personen voor wie ik bad, manifesteerden heftig. In één blanke bezoeker, met wie ik in de week fijn contact had gehad, (NOOT 5) bleken heftig protesterende demonen te nestelen, die ik mocht uitdrijven. Toen TBJ bij hem kwam, bleek de man al helemaal vrij te zijn.
Alarmfase 2 bereik ik met de woorden “ervoer ik dat Gods kracht niet van mij geweken was.” Dit is de zuivere taal van de charismatische beweging, of charismanie zoals ik het ben gaan noemen. Ik kan hier niet de theologie – en de beleving – die hier achter zit uitgebreid kritiseren, maar ik moet wel zeggen dat het mij zeer tegen de borst stuit dat iemand als Ouweneel zo onkritisch allerlei innerlijke ervaringen kan bestempelen als een gevolg van een externe oorzaak, en dan ook nog eens een “hemelse” invloed meende waar te nemen.
Overweeg ook dit eens en zie of een houding van kritiek en wantrouwen niet door zijn eigen woorden wordt opgeroepen. (1) Het gaat over een man “met wie ik…fijn contact had gehad.” De man weet dus wellicht voldoende van WJO om te weten wat die graag wilde meemaken, waar zijn hoofd vol van was. Kan TBJ zo iemand niet juist op het pad van WJO gezet hebben, om het wonder voor te bereiden? Ineens, in de samenkomst, blijkt deze man bezeten te zijn door “heftig protesterende demonen.” (Als die he mniet verhinderd hebben naar die bijeenkomst te komen, hebben ze minder macht dan je zou denken. En hoezo het meervoud “demonen”? Ach.)
En dan (2) de wending “die ik mocht uitdrijven.” De man “blijkt” vrij te zijn. Hoe kon dat worden geconstateerd? Het lijkt me niet moeilijk om bezetenheid te faken, als je daartoe enig talent hebt. Huilen als een wolf, heen en weer springen, kronkelen op de grond, de tekenen vertonen die in die kringen met bezetenheid worden geassocieerd – gaat dat het vermogen van zelfs een amateur toneelspeler te boven?
En dan (3) toen TBJ erbij kwam, de “meester” van het uitdrijven, bleek de klus al geklaard. Zit daar niet een enorm gevoel van voldoening achter? “Kijk eens, dit klusje heb ik in mijn eentje geklaard!” Dit alles suggereert bij mij dat het verlangen om het ook te kunnen, het ook mee te maken, zo sterk is geweest, dat, gegeven de juiste omstandigheden en stimulans, het ook wel een keer moest “gebeuren.” De werkelijkheid is m.i. anders geweest, namelijk dat WJO het slachtoffer is geweest van een duistere manipulatie.
De man die 3 meter ver geworpen werd
Plotseling stonden we vóór een man tegen wie TBJ zei: ‘U bent hier alleen maar gekomen om het werk van de Heer te bekritiseren en tegen te werken. Maar waar is uw eigen kracht!? De eerste de beste christen in deze zaal heeft meer kracht dan u!’ Toen zei hij tegen een andere man, die daar vlakbij stond: ‘Gebied hem in de naam van Jezus!’ De man strekte zijn hand uit naar de eerstgenoemde man en riep uit: ‘In de naam van Jezus’! Daarop – echt waar, ik stond er met de neus bovenop – werd de kritische man opgenomen en drie meter verder neergeworpen. Daar lag hij beschaamd op de grond, terwijl de hele menigte juichte.
De claim dat iemand 3 meter door de lucht wordt geworpen is een bewering die moeilijk kan worden tegengesproken noch bevestigd. Zou het zo gebeurd kunnen zijn? Misschien. Bewijst dat iets? Misschien. Ouweneel neemt het aan, meent dat dit een ervaring is die niet kan worden tegengesproken. Zo heeft hij het ervaren. Ik zou zoiets dan weleens op een video willen zien of op een andere manier waarop verificatie mogelijk is. Ik word wantrouweig wanneer juist wordt gezegd: “het is echt waar, ik stond er met de neus bovenop.” Dichtbij zijn is nog geen garantie dat de ervaring niet op een andere manier te verklaren is, en zeker niet zonder meer dat het “echt” gebeurd is. Ik heb trouwens die uitspraak “echt waar” vooral gehoord als kinderen tegen mij probeerden te liegen.
Er is nog iets aan de hand hier. Het spektakel betreft namelijk iemand die een kritische houding had aangenomen. (“Aanvallen” is het woord dat WJO gebruikte in een blog uit 2021.) “U komt om te kritiseren”! Maar kritiseren is het charismanische woord voor kritisch beschouwen, een houding die het bewijs levert van bezetenheid door een “demon van kritiek.” Zou de heilige Geest daarop geantwoord hebben met een bovennatuurlijke judoworp? Een dergelijke harde, fysiek gewelddadige beschaming is bedoeld voor iemand die vraagtekens plaatst bij wat er door TBJ werd gedaan en gezegd? Of is dat dan juist bedoeld voor de anderen zodat die geen kritiek zouden hebben? Ouweneel vindt het wel mooi: “de anderen hebben de kracht van God ervaren.” En zijn monddood gemaakt, zou je moeten toevoegen. Je zou toch moeten denken dat na deze vlucht van drie meter iedereen het uit zijn hoofd laat om met een kritische geest naar de samenkomst te gaan. Dat is dan al vast geregeld. Wat zegt Ouweneel, na erkend te hebben dat de straf ook hem enigsins overdreven voorkwam? “Maar misschien was het wel degelijk positief bedoeld: de menigte ervoer de kracht van God en de man zelf is er hopelijk door tot nadenken gebracht.” Tot nadenken dus over zijn houding: het werk van de Heer te kritiseren”, vrij vertaald: kritisch te kijken naar de dingen die onder TBJ’s leiding aan het gebeuren waren.
Maar wat mij ingeeft dat ik nu echt alarmfase 3 moet uitroepen is de complexe constructie: TBJ zegt tegen iemand die daar vlakbij stond. Waarom? Waarom doet hij dit niet zelf? Is de voor de hand liggende verklaring niet juist, dat deze man beschikte over een of ander technisch middel om de man door de lucht te laten vliegen? Het is bekend hoeveel van de zogenaamde wonderen achteraf geënsceneerd blijken te zijn. Interviews met de handlangers van TBJ waren er genoeg in de documentaire die de BBC over hem gemaakt had. Ik weet het, het is gewoon wantrouwen waarmee ik hier spreek, maar waarom zou iemand dergelijke verhalen voor zoete koek moeten slikken?
Hoe kun je nu zeggen dat hier puur menselijke kracht in het spel was? Welke illusionist kan een man op zichtbare wijze opnemen en drie meter ver weg gooien, zonder beschadiging? En hoe kun je zeggen dat het hier om satanische kracht ging, terwijl het uitdrukkelijk in de naam van Jezus gebeurde? In zulke gevallen zeg ik liever dat ik zulke dingen niet goed begrijp dan ze onmiddellijk in te delen bij de afdeling puur menselijke of puur satanische verschijnselen.
Er zullen zeker illusionisten zijn die dit voor elkaar krijgen, ook al weet Ouweneel niet wie dat zou kunnen zijn. Bovendien: 3 meter? Is dat nagemeten? Het getal wil indruk maken door zijn exactheid, wat een objectieve claim suggereert gebaseerd op – een overdreven gelovige aanname, het resultaat van suggestie, een verdraaid geheugen.
En bovendien, is het uitroepen van de Naam van Jezus dan onmiddellijk bewijs dat het noch om puur menselijk handelen noch om “satanisch” handelen zou gaan? Als dat maar gebeurt kan het geen bedrog of “satanische invloed” zijn? De door demonen bezeten slavin roept toch ook uit: “Deze mensen zijn slaven van God de Allerhoogste, die u de weg naar behoudenis verkondigen?” (Hand. 16: 16-18).
Het vermoeden van bedrog
Ik stond er ook met de neus bovenop toen TBJ tegen een andere man (die in de gebedslijn stond) zei: ‘U wilt graag genezen worden, maar dan kan pas gebeuren als u eerst uw zonden belijdt. U bent zo ziek dat u niet lang meer te leven hebt. Maar u hebt zoveel zonden op uw geweten – TBJ noemde een aantal ernstige misdaden op – dat, als u niet grondig schoon schip maakt, u spoedig zult sterven’. Wéér een vraag van mijn kant: is dat het werk van Satan om een mens op te roepen zijn zonden voor God te belijden?
Waarom zou dit niet “het werk van de satan”, of de manipulaties van een mens kunnen zijn? Zeker als deze man door TBJ was voorbereid op deze ervaring om de illusies van in stand te houden. Is er met die man later gesproken? Waar kwam hij vandaan? Kloppen de beweringen over de “ernstige misdaden”? Het getuigenis van Ouweneel is hier niet doorslaggevend om voor anderen dan de aanwezigen geloof op te roepen. De enige juiste reactie is: niet onmogelijk, maar wel zeer onwaarschijnlijk.
Maar er waren ook andere gevallen waarin ik het donkerbruine vermoeden begon te krijgen dat ik bedot werd. Zo was er in de gastverblijven een Nederlands sprekende, Antiliaanse (?) vrouw, die niet bij ons Nederlandse reisgezelschap behoorde. Ze kon of wilde niet vertellen hoe zij in de kerk beland was; haar terughoudende verhaal maakte mij argwanend. Haar handen waren verkrampt en ze vertelde ons dat zij de vreselijke ziekte ALS had. Toen zij de volgende dag in de gebedslijn stond, was ik er vlakbij toen TBJ hardop uitsprak: ‘Als Jezus werkelijk wonderkracht heeft, dan zal Hij ook deze vrouw vandaag genezen.’ En inderdaad, toen hij voor haar bad, gingen haar verkrampte handen open en werd zij volkomen genezen verklaard. Maar vanwege haar voorafgaande geheimzinnige verhaal voelde ik de twijfel bij me opkomen… Had TJB het werkelijk nodig, om zijn reputatie te continueren, af en toe ziekten en genezingen te ensceneren!?
En dit is het moment dat ik de hoogste alarmfase bereik. Ouweneel geeft hier toe dat TBJ soms genezingen e.d. ensceneerde. Wanneer komt hij tot die conclusie? Wanneer hij een reden heeft om te gaan twijfelen aan de waarachtigheid van de ervaring? Maar hier stond hij toch ook “bovenop”? “Inderdaad”, zegt hij, “werd zij volkomen genezen verklaard”, door TBJ denk ik, want er waren geen artsen in het spel vermoedelijk. Maar als deze genezing, waar hij bovenop stond, twijfelachtig is vanwege “haar voorafgaande geheimzinnige verhaal,” roept dat de vraag op, of er bij vorige genezingswonderen wellicht ook een “geheimzinnig verhaal” had kunnen worden gevonden. (NOOT 2) Ouweneel begint te twijfelen aan deze wonderen alleen, omdat hij de vorige wonderen allang als absoluut zeker heeft beoordeeld. Hij concludeert dus, dat er iets veranderd moet zijn ten kwade, i.p.v. de meer logische conclusie te trekken dat hij van meet af aan met manipulaties en trucs te maken heeft gehad. TBJ is niet veranderd, hij is alleen nu – eindelijk – door de mand gevallen. Het gaat er dus niet om dat TBJ zijn toevlucht nam tot een enscenering als aanvullig op de legitieme wonderen, maar dat hier zichtbaar is geworden dat het allemaal bedrog was.
Al dit verschrikkelijke nieuws, dat nu door de BBC wereldkundig wordt gemaakt – en verschrikkelijk is het – kunnen niets wegnemen van alle positieve ervaringen die ik, en zoveel voorgangers uit allerlei landen, in Lagos hebben opgedaan. (NOOT 3)
He bovenstaande is denk ik een fraai geval van cognitieve dissonantie. Wat hij werkelijk ervaart en wat hij zegt te weten hebben geen echt verband meer met elkaar. “Kunnen niets wegnemen van alle positieve ervaringen.” Maar heeft Ouweneel niet net moeten toegeven dat een op het eerste gezicht wonderbaarlijke genezing, geheel volgens het stramien van het optreden van TBY, in werkelijkheid een manipulatie en bedrog was? Waarom kan Ouweneel niet toegeven dat de eerdere wondergenezingen, volgens hetzelfde stramien, dus ook (waarschijnlijk) bedrog waren en dat ze in ieder geval om een uiterst kritisch onderzoek vragen? (In de BBC documentaire wordt immers niet alleen gewag gemaakt van recente wonderen die bedrog bleken te zijn, maar het onderzoek richtte zich ook op gebeurtenissen aan het begin van de bediening van TBJ.)
En wat moeten we trouwens denken van de “gebedsstickers”, en de profetieën over allerlei gebeurtenissen, en het genezende water dat miljoenen binnenbracht? Ouweneel zwijgt daarover.
Voorganger met een bediening ondanks sexueel misbruik
TBJ heeft een aantal van zijn ‘discipelinnen’ seksueel misbruikt. Is daarmee zijn hele bediening veroordeeld?
Dit is ongetwijfeld voor mij het meest teleurstellende van de reactie achteraf van Ouweneel. Hoe kan Ouweneel beweren, dat een voorganger sexueel misbruik kan plegen en dan toch door God met een bijzondere gave van genezing wordt gezegend? Hoe kan een “bediening” gedeeltelijk zegenrijk en door God gegeven zijn, als tegelijkertijd zo’n voorganger een dergelijk misbruik maakt van zijn macht? In de woorden van TBJ zelf: “ u wilt graag genezen worden, maar dat kan alleen maar als u eerst uw zonden belijdt.” Zouden we dan niet moeten zeggen: “jij wilt graag genezer zijn, maar dat kan alleen maar als je eerst je zonden belijdt?” Daar was immers nooit sprake van; hij heeft zijn onschuld volgehouden en zijn slachtoffers daarmee nog verder beschadigd. Het gaat dus niet per se om de vraag wanneer het misbruik begon. Indien eerder: TBJ had het moeten belijden, ermee ophouden etc. Indien later zonder schuldbelijdenis, dan is het toch zeker dat doorgaan met zijn bediening ook zijn vroegere bediening diskwalificeert? Als iemand 100 goede zaken uitspreekt, en dan vervolgens oproept tot afgoderij en een valse profetie levert, is toch immers zijn hele status als profeet met terugwerkende kracht uitgesloten?
Voor velen zal dat ongetwijfeld het geval zijn. Maar zo eenvoudig liggen de dingen niet. Ik ken in alle grote stromingen binnen de christenheid zulke mannen, die met de Heer begonnen zijn, maar uiteindelijk door macht, geld en seks bedorven zijn. Dat is verschrikkelijk, en zeer in zulke mannen te veroordelen. Maar daarmee zijn zij nog niet achteraf als dienaren van Satan te bestempelen. Zij begonnen als dienaren van de Heer, maar hebben zich door zonde en Satan laten inpakken.
Dit zwakke theorietje moet nu het hele verhaal onderbouwen. Ouweneel weet hoe het werkt: grote voorgangers worden soms verleid door macht, geld en seks. Maar wat maakt dat uit? Wat ze in het begin gedaan hebben – bij voorbeeld de geënsceneerde wonderen die nooit ontdekt zijn – moet nog steeds als gave van God worden eerbiedigd. Want je wilt niet helemaal ongelijk krijgen over TBJ die je jarenlang verdedigd hebt, aan wie je zoveel te danken zou hebben etc.
En het is inderdaad wat ik denk: dat de val in de zonde van deze voorganger, en het bewijs dat in ieder geval enkele wonderbaarlijke genezingen geënsceneerd zijn, mij in ieder geval dit doet denken: wanneer er al sprake zou zijn geweest van een echt bovennatuurlijk wonder, dan moet dat wel door de Satan bewerkt zijn. (Maar ik geloof noch in de mythe van de Satan als een individuele persoonlijke kracht – die zich dan uitgebreid met Lagos of waar dan ook zou bezig houden – noch in de geclaimde wonderen.)
Niet de ex-discipelen van TBJ hebben het laatste woord over hem, en de BBC heeft dat nog minder. Het is tegenover de Heer dat TBJ zich moet verantwoorden. En laten wijzelf daar maar een beetje voorzichtig over zijn. ‘Wie staat, zie toe, dat hij niet valle’ (1 Kor. 10:12).
Ik maak het even heel persoonlijk:
Ja hoor, oom Wim, broeder Ouweneel. Laten we dat in ieder geval zeggen. Ik onderschrijf de noodzaak van deze vermaning. Maar het was mooi geweest als je anderen had geholpen te blijven staan. Want wat heb je mij in de steek gelaten als leraar – weet je nog wie ik was, als 14-jarig jongetje? – met je overgang naar het chaotische moeras van de charismatische beweging. Wat heb je toch je eigen intellectuele gaven buiten spel gezet door je transitie naar het charismanische spektakel en deze hele affaire met TBJ. Je hebt daarmee jezelf in hoge mate gediskwalificeerd. Of moeten we het zo zeggen: WJO is begonnen als een gezegende Bijbeluitlegger, totdat hij verleid werd door spektakel, bedrog en manipulaties?
Wat heb ik genoten van de Bijbeluitleg die jij wist – en weet – te geven. En vooral in de laatste tijd, jouw ferme ontmaskering van de pro-Palestijnse ideologische praatjes die overal om ons heen als afgodsbeelden oprijzen. Jouw Israëltheologie is dan wellicht niet helemaal de mijne, maar je hebt er een! Zo is er veel dat ik (nog steeds) aan je bewonder. Maar teleurgesteld ben ik ook.
VOETNOTEN
Ouweneel maakt er een punt van, dat TBJ zijn reis naar Nigeria betaalde. Maar dat dit een strategie was om juist Europeanen in te zetten voor de legitimatie en verbreiding van zijn “bediening” blijkt uit DISCIPLES: The Cult of TB Joshua, Ep 1 – Miracle Maker – BBC Africa Eye documentary, vanaf 18.07.
- Zijn positieve oordeel over TBJ is dan ook eigenlijk niet veranderd. Dit zegt hij in een blog in 1921: “Natuurlijk waren er in Nederland en elders meteen mensen die TBJ zelf nooit ontmoet hadden, maar wel wisten te vertellen dat zijn krachten ‘van de duivel’ waren. De moeilijkheid van die verklaring was voor mij dat ik TBJ vele malen heb horen preken; hij bracht altijd een bijbels evangelie. Hij eiste ook nooit enige eer voor zichzelf op, maar gaf, als de genezenen hem bedankten, alle eer altijd weer aan de Here Jezus. Ook heb ik hem nooit om geld horen bedelen, in tegenstelling tot zoveel leiders van mega-bedieningen.” Is dat genoeg om aan te nemen dat iemand ondanks grove zonden toch een Godgegeven bediening heeft gehad?
- Waar Ouweneel blijkbaar geen bezwaar tegen had was de genezing van homosexuelen die hij als “bevrijding” omschrijft: “Een van de opvallende dingen was iets wat momenteel in Nederland heel actueel is: niet zozeer de ‘genezing’ als wel de ‘bevrijding’ van homoseksuelen: een jongeman die, naar verluidt, door TBJ’s bediening ‘bevrijd’ werd van een ‘homoseksuele demon’, trok enorme aandacht van de media.”
- Veel goede dingen mogen nog steeds over TBJ gezegd worden. Het verhaal is niet alleen maar zwart. Zo werd het samengevat op Cvandaag in 2021: “”We doen Joshua tekort als we niet naar zijn goede werken zouden verwijzen. Hij stond bekend om zijn humanitaire acties. Hij besteedde veel geld aan onderwijs, gezondheidszorg en rehabilitatieprogramma’s voor voormalige militanten en voormalig sekswerkers. In arme Afrikaanse gebieden zorgde Joshua voor elektriciteit en in de nasleep van talloze natuurrampen stelde Joshua honderdduizenden dollars beschikbaar. Als erkenning voor zijn humanitaire activiteiten ontving hij in 2008 een nationale onderscheiding van de Nigeriaanse regering en ontving hij een bedankbrief van de Verenigde Naties.” Maar dat alles neemt de rotte kern van zijn werk niet weg.
- T.B. Joshua was een Nigeriaanse pastor, televangelist en oprichter van de Synagogue Church of All Nations (SCOAN), een christelijke megakerk die het televisiestation Emmanuel TV runt vanuit Lagos, Nigeria. Hij was een van de meest invloedrijke en controversiële religieuze figuren in Afrika, met miljoenen volgelingen over de hele wereld (https://www.bbc.com/news/world-africa-67749215). Hij beweerde wonderen, genezingen en profetieën te verrichten, maar hij werd ook beschuldigd van verkrachting, marteling en misbruik door tientallen voormalige leden van zijn kerk (https://www.bbc.com/news/world-africa-67749215) Hij stierf op 5 juni 2021, op 57-jarige leeftijd.
- Zoals blijkt uit de BBC documentaire (deel 1) werden buitenlandse bezoekers gescreend en bespied en er werden discipelen vam TBJ op hen afgestuurd om verdere manipulatie voor te bereiden. Volgens mij is Ouweneel gewoon het slachtoffer geworden van een dergelijke manipulatie. De man met wie hij “fijn contact” had gehad, speelde zijn rol uitstekend. Het blijft voor mij een raadsel dat een man met zulke grote intellectuele begaafdheid daar, ook achteraf, geen vraagtekens bij heeft gezet.