De filosofie van Lévinas is sterk betrokken bij de concepten van metafysica, transcendentie en hun relatie met waarheid en rechtvaardigheid. Hij suggereert dat het traditionele streven naar waarheid via het intellect wordt uitgedaagd door het begrip rechtvaardigheid, dat voortkomt uit het discours en het ethisch onthaal van de “Ander”. Waarheid gaat niet alleen over het vastleggen van feiten, maar over het begrijpen en rechtvaardigen ervan, wat een morele dimensie inhoudt die verwant is aan rechtvaardigheid.
De spontaniteit in twijfel trekken
Hij verdedigt het idee dat het streven naar waarheid zelfkritiek vereist en een bevraging van iemands spontaniteit en vrijheid. Hij contrasteert de Europese traditie, die moreel falen vaak gelijkstelt aan een gebrek aan rede, met het idee dat morele onwaardigheid voorafgaat aan waarheid en niet onderworpen is aan theoretische overweging. In plaats daarvan is het gerelateerd aan het oneindige en het morele rijk, waar de “Ander” geen obstakel is maar een gewenste aanwezigheid die schaamte oproept en iemands vrijheid in twijfel trekt.
Volgens Lévinas is waarheid gebaseerd op een moreel bewustzijn dat voortkomt uit de ontmoeting met de “Ander”, en deze ontmoeting is niet theoretisch maar diep ethisch, en beïnvloedt iemands gevoel van vrijheid en zelf. Het daagt ons uit om na te denken over de morele dimensies van waarheid en rechtvaardigheid die verder gaan dan louter feiten en objectieve kennis.
Het begrip Schaamte
Lévinas houdt zich ook uitgebreid bezig met het begrip schaamte. Hij beschrijft schaamte als een diepgaande emotionele reactie die voortkomt uit de ontmoeting met de ‘Ander’. Het is niet slechts een zelfbewuste reflectie, maar een moreel bewustzijn dat iemands vrijheid en handelingen in twijfel trekt. Schaamte wordt afgeschilderd als een ethische oriëntatie op de buitenkant, op het gezicht van de “Ander”, die leidt tot een besef van de eigen onvolmaaktheid of onwaardigheid. Dit besef is niet theoretisch maar diep moreel, en door dit gevoel van schaamte wordt ontdekt dat iemands vrijheid potentieel schadelijk of onrechtvaardig is. Lévinas suggereert dat schaamte een fundamenteel aspect is van moreel ontwaken, waarbij men zichzelf afmeet aan de perfectie van oneindigheid en naar de “Ander” verlangt op een manier die uitstijgt boven louter feiten of theoretische overwegingen.
Het belang van “anders-zijn”
Het is belangrijk om stil te staan bij de betekenis van de “ander” en “anders-zijn” in zijn werken. Vaak bespreekt Lévinas het concept van de “Ander” als een fundamenteel element in het streven naar metafysisch verlangen, dat verschilt van het verlangen naar tastbare, consumeerbare objecten. De “Ander” vertegenwoordigt dat wat absoluut anders is, geen object van behoefte of bevrediging, maar eerder iets voorbij het zelf, iets oneindig anders. Dit metafysische verlangen naar de “Ander” wordt beschreven als een verlangen naar het absoluut andere, dat niet vervuld of voltooid kan worden door iets in deze wereld. Het is een verlangen dat eerder verdiept dan bevredigt, omdat het gericht is op iets dat volledig buiten het domein van het vertrouwde of het haalbare ligt. De “Ander” is in deze context geen obstakel, maar een gewenste aanwezigheid die een morele reactie oproept, zoals schaamte, en iemands vrijheid en daden in twijfel trekt. Door deze relatie met de “Ander” komt men in aanraking met de ethische dimensie van het bestaan, wat leidt tot een moreel ontwaken en een bevraging van de eigen positie ten opzichte van het oneindige en het volmaakte.