Talmoed Bavli, Sanhedrin, 99a (Steinsalz)
Rabbi Hiyya bar Abba zegt dat Rabbi Yochanan zegt: In hun profetieën met betrekking tot de verlossing en het einde der dagen, profeteerden alle profeten alleen over het messiaanse tijdperk, maar met betrekking tot de Komende Wereld is de beloning niet kwantificeerbaar, zoals er staat:“Geen oog heeft het gezien, God, buiten U, Die zal doen voor wie op Hem wachten” (Jesaja 64:3). De Gemara merkt op: En deze uitspraak is niet in overeenstemming met de mening van Samuël, want Samuël zegt: Het verschil tussen deze wereld en het messiaanse tijdperk is alleen met betrekking tot dienstbaarheid aan buitenlandse koninkrijken, aangezien zij Eretz Yisrael zullen verlaten.
Samenvatting:
Er zijn twee meningen over hoe de wereld eruit zal zien in de tijd van Masjieach. Volgens Samuël zal de wereld hetzelfde zijn als nu, met de uitzondering dat het Joodse volk autonoom zal zijn en niet onderworpen aan buitenlandse overheersing. Volgens Rabbi Hiyya bar Abba in de naam van Rabbi Yochanan, zal de wereld fundamenteel veranderen; alle profetieën van de profeten zullen uitkomen, en oorlog en armoede zullen ophouden te bestaan.
Maimonides:
Hoe zeer verlangde David naar het leven van de toekomende wereld, zoals wordt geïmpliceerd door [Psalmen 27:13]: “Had ik niet geloofd dat ik de goedheid van God zou zien in het land van de levenden!”
De Wijzen van de vorige generaties hebben ons al geïnformeerd dat de mens niet het vermogen heeft om het goede van de komende wereld volledig te waarderen, noch kan iemand de grootsheid, schoonheid en kracht ervan kennen, behalve God alleen.
Alle weldaden die de profeten in hun visioenen aan Israël beloofden, zijn slechts fysieke zaken die Israël in het Messiaanse tijdperk zal waarderen, wanneer de heerschappij [over de wereld] aan Israël zal terugkeren. Echter, het goede van het leven van de komende wereld heeft geen vergelijking of gelijkenis, noch werd het beschreven door de profeten, opdat zij met zo’n beschrijving het zouden verminderen.
Dit [werd geïmpliceerd] door [Jesaja’s (64:3)] verklaring: “Geen oog heeft ooit gezien, O God, behalve U, wat U zult doen voor hen die op U wachten;” d.w.z. het goede dat niet werd waargenomen door de visie van een profeet en alleen door God wordt waargenomen, dit werd door God geschapen voor hen die op Hem wachten.
De Wijzen verklaarden (in de boven geciteerde passage, BSanhedrin 99a): “Alle profeten profeteerden alleen over het Messiaanse Tijdperk. Echter, met betrekking tot de wereld die komt – “Geen oog heeft ooit gezien, O God, behalve U.
(Sefer HaMada, Hilchot Tesjoeva, 8:7)
Commentaar van Lévinas (Difficile Liberté, p. 84-86):
(Samenvatting:)
R. Hiyya b. Abba, in naam van R. Jochanan, brengt eerst een klassieke Joodse stelling naar voren (niet altijd bekend bij Joden) dat er een verschil is tussen de toekomstige wereld en het messiaanse tijdperk.
De Messiaanse tijd
Vervolgens stelt hij dat het messiaanse tijdperk – een knekelhuis tussen twee tijdperken in plaats van een einde aan de Geschiedenis – bestaat uit het vervullen van alle profetieën, een belofte van een verloste en betere mensheid.
Men kan in feite de beloften van de profeten in twee categorieën indelen: de politieke en de sociale. Het onrecht en de vervreemding die worden geïntroduceerd door de willekeurige werking van politieke machten in elk menselijk bedrijf zullen verdwijnen; maar het sociale onrecht, de macht die de rijken over de armen hebben, zal tegelijk met het politieke geweld verdwijnen. De talmoedische traditie vertegenwoordigd door R. Hiyya b. Abba, sprekend in naam van Rabbi Jochanan, ziet het messiaanse tijdperk als de gelijktijdige verwezenlijking van elke politieke en sociale belofte.
De komende wereld
De toekomstige wereld lijkt op een ander niveau te bestaan. Onze tekst definieert het als het voorrecht van ‘hem die op hem wacht’. Het gaat dus om een persoonlijke en intieme orde, die buiten de verworvenheden van de geschiedenis ligt, die wachten tot de mensheid verenigd is in een collectieve bestemming. De toekomstige wereld kan niet worden aangekondigd door een profeet die zich tot iedereen richt. Het Jodendom, zoals een objectieve instelling, zoals een Synagoge, onderwijst alleen de waarheden die betrekking hebben op het Goede van de gemeenschap en de openbare orde. Het onderwijst en voorspelt gerechtigheid. Het is geen verzekeringsmaatschappij. De persoonlijke verlossing van de mens, de discrete en intieme relatie tussen de mens en God, ontsnapt aan de indiscretie van de profeten; niemand kan vooraf de route van dit avontuur bepalen.
Er is een verschil tussen de toekomstige wereld en het messiaanse tijdperk.
Maar zo gaat de tekst verder:
“Welnu, hij is het niet eens met Samuël, die zei: Deze wereld verschilt alleen van de dagen van de Messias wat betreft de dienstbaarheid aan [vreemde] machten.”
Deze bekende tekst zal door Maimonides opnieuw worden opgenomen wanneer hij probeert de meningen van Samuël en Jochanan samen te voegen. Maar deze opinie, die het tegenovergestelde zou zijn van die van Jochanan, wordt op zo’n manier verwoord dat men aanvankelijk de indruk heeft dat het een tijdperk aankondigt dat op een detailpunt verschilt van zijn voorganger: het messiaanse tijdperk duidt alleen op het einde van politiek geweld.
En zonder twijfel gaat het hier om het einde van de politieke slavernij waaronder Israël te lijden had dat verspreid was onder de naties. Maar Samuels denken moet grondig onderzocht worden om de horizon te openen waarin Israëls hoop ligt en zonder welke deze particuliere hoop niet op het niveau van gedachten kan blijven.
De blijvende betekenis van solidariteit (Samuel)
In andere teksten neemt Samuel de politieke macht net zo serieus. Het tijdperk waarin de politieke macht wordt gereduceerd, waarin de politiek niet langer een obstakel vormt voor de morele onderneming van de mens, of deze tot niets reduceert, of alle argumenten ertegen in stelling brengt, vormt het hoogtepunt van de geschiedenis en verdient de naam ‘messiaans tijdperk’.
Voor Rabbi Jochanan lost het messiaanse tijdperk alle politieke tegenstellingen op en maakt het een einde aan de economische stabiliteit.
Kan het einde van politiek geweld worden gescheiden van het einde van sociaal geweld? Kondigt Samuel een kapitalistisch paradijs aan waarin er geen oorlog meer is, geen dienstplicht, geen antisemitisme, op een manier die besparingen onaangeroerd laat en het sociale probleem onopgelost? Een parallelle tekst – want er zijn veel parallelle teksten in de Talmoed – geeft mogelijk de redenen aan die Samuel aanvoert om zijn stelling te ondersteunen:
Er is geen verschil tussen deze wereld en de dagen van de Messias, behalve [dat er in de laatste geen]slavernij van buitenlandse machten zal zijn, zoals er staat: Want de armen zullen nooit ophouden uit het land (Deut. 15:11).
Het is evident onmogelijk om de zojuist gekarikaturiseerde opvatting, volgens welke de leden van het messiaanse tijdperk zelfgenoegzaam kunnen zijn over sociaal onrecht, toe te schrijven aan een doctor van de Talmoed. In de passage uit Deuteronomium die Samuël aanhaalt, niet ver van het vers waarin staat dat ‘de armen nooit uit het land zullen wegtrekken’, staat een ander vers dat adviseert dat ‘er geen armen onder u zullen zijn’ (Deuteronomium 15:4). Samuël kan dat niet genegeerd hebben; zijn advies moet dus iets heel anders betekenen.
De nieuwe tijd van contemplatie, kunst en Torahstudie (R. Jochanan)
Heeft het meningsverschil tussen Rabbi Jochanan en Samuël geen betrekking op de betekenis die het messiaanse tijdperk krijgt? Voor Rabbi Jochanan lost het messiaanse tijdperk alle politieke tegenstellingen op en maakt het een einde aan de economische stabiliteit, omdat het een onvervreemdbaar contemplatief of actief leven inluidt. Misschien is dit leven er een van absolute kennis of artistieke actie of vriendschap, maar in ieder geval is het een leven boven het politieke en het sociale, die onschadelijk zijn gemaakt.
In dit licht krijgt Samuels positie zijn volle kracht: voor hem kan geestelijk leven als zodanig niet los worden gezien van economische solidariteit met de Ander – het geven is in zekere zin de oorspronkelijke beweging van geestelijk leven, die niet kan worden onderdrukt door de messiaanse uitkomst.
Dit laatste laat een volledige bloei toe en de grootste zuiverheid en de hoogste vreugden, door het politieke geweld af te weren dat het geven verstoort. Niet dat de armen moeten overleven zodat de rijken de messiaanse vreugde hebben om hen te voeden. We moeten radicaler denken: de Ander is altijd de arme, armoede definieert de arme als Ander, en de relatie met de Ander zal altijd een offer en een geschenk zijn, niet een benadering met ‘lege handen’. Geestelijk leven is in wezen een moreel leven en opereert graag in de economische sfeer.
Voor Samuel kan geestelijk leven als zodanig niet los worden gezien van economische solidariteit met de Ander.
Bijgevolg heeft Samuel ook een zeer hoge dunk van het messiaanse tijdperk, maar hij gelooft niet dat de Ander, als arme man, slechts het ongeluk is van een betreurenswaardig historisch regime. De ‘toekomstige wereld’ – dat wil zeggen dat levensplan waartoe het individu via de mogelijkheden van het innerlijke leven toetreedt en dat door geen enkele profeet wordt aangekondigd – opent nieuwe perspectieven. Het messiaanse tijdperk als deel van de geschiedenis (waar de betekenis van onze werkelijke historische verantwoordelijkheden wordt onthuld) is zich nog niet bewust van deze perspectieven.
In tegenstelling tot Samuel, die het messiaanse tijdperk dus niet los ziet van de moeilijkheden die de moraal tegenkomt en haar pogingen om deze te overtreffen, ziet Rabbi Jochanan een zuiver en genadig geestelijk leven voor zich dat op een bepaalde manier ontdaan is van de zware last der dingen die door de economie concreet wordt gemaakt. In zijn visie kan men directe relaties met de Ander onderhouden, die niet langer als arme maar als vriend verschijnt; er zijn geen beroepen meer, alleen kunsten; en de economische repercussies van acties hebben geen enkele invloed meer.
Rabbi Jochanan gelooft in zekere zin in het ideaal van een gedesincarneerde geest, van totale genade en harmonie, een ideaal dat vrij is van elk drama; terwijl Samuel, aan de andere kant, de permanente inspanning van vernieuwing voelt die dit spirituele leven vereist.
Laten we opmerken – want het is kenmerkend voor de manier waarop deTalmoed vragen aansnijdt – dat de tegengestelde posities van Rabbi Jochanan en Samuel, zoals elke positie die de Wijzen innemen, twee posities weerspiegelen waartussen het denken op de een of andere manier heen en weer pendelt. Wijst de geest op een quasi-goddelijk leven dat vrij is van de beperkingen van de menselijke conditie, of drukt de menselijke conditie, met zijn beperkingen en zijn drama, juist het leven van de geest uit? Het is belangrijk om te benadrukken dat deze twee opvattingen binnen het gebied van het Joodse denken vallen, want deze twee opvattingen drukken de mens uit. Het is ook belangrijk om op je hoede te zijn voor het simplistische gebruik van tegenstellingen door denkers die erop gebrand zijn om de schijnbare opties binnen het Joodse denken samen te vatten.
Laten we nu kijken naar een ander aspect van de (eeuwige) discussie tussen Rabbi Jochanan en Samuel. Rabbi Jochanan denkt dat de komst van het messiaanse tijdperk en het geluk dat het inluidt afhankelijk zijn van verdienste. Is het niet Samuël die gevraagd heeft: ‘Voor wie hebben de profeten geprofeteerd? ‘ Het is alsof voor hem hun beloften de hele wereld betroffen.
Wijst de geest op een quasi-goddelijk leven dat vrij is van de beperkingen van de menselijke conditie, of drukt de menselijke conditie, met zijn beperkingen en zijn drama, juist het leven van de geest uit?
Samuël vat de komst van het messiaanse tijdperk op als een gebeurtenis die niet simpelweg afhangt van de morele perfectie van individuen. Voor Rabbi Johanan wordt het politieke probleem tegelijkertijd opgelost met het sociale probleem, en hun gezamenlijke oplossing ligt in de handen van de mens, omdat het afhangt van iemands morele kracht. Er is een natuurlijke beweging van morele activiteit naar messiaanse tijdperk. Niets kan morele activiteit vervreemden; het goede dat ik wil doen, waarvan ik me bewust ben, loopt over in de werkelijkheid, zonder in het conflict verloren te gaan. Het lokt de gewenste sociale transformatie uit, die op haar beurt leidt tot een politieke transformatie. De morele agent blijft de ware agent van wat hij doet; zijn bedoelingen worden niet omgekeerd doordat ze overvloeien naar de historische werkelijkheid.
Voor Samuel daarentegen bestaat er iets dat vreemd is aan het morele individu, iets dat eerst onderdrukt moet worden voordat het tot een politieke transformatie kan leiden, het messiaanse tijdperk kan aanbreken. De Messias is in de eerste plaats deze onderdrukking. Voor het heldere geweten dat zijn intenties beheerst, draagt de komst van de Messias een irrationeel element in zich, of tenminste iets dat niet van de mens afhangt, dat van buitenaf komt: de uitkomst van politieke tegenstellingen.
Wat interessant is, is juist de categorie van een gebeurtenis die van buitenaf komt. Het maakt weinig uit of deze buitenkant de actie van God is of een politieke revolutie die losstaat van de moraal: de Talmoed is vaak veel meer geïnteresseerd in de categorie dan in de gebeurtenis zelf waarover hij spreekt. R. Jochanan’s opvatting legt alles neer op menselijke vrijheid en morele actie. Samuels opvatting plaatst tussen de morele onderneming, tussen de menselijke vrijheid en het daaruit voortvloeiende goede, een obstakel van een heel nieuw type: politiek geweld dat overwonnen moet worden door de komst van de messias.
De gehele tekst van Lévinas over het Messianisme in Sanhedrin 89 e.v. vind je hier:
Lévinas Messianisme