Het tweede deel van dit drieluik over Markus 5:1-17 begint met de ontmoeting van de bezetene uit Gerasa met Jezus.
Markus 5:6-10
- ιδων δε τον ιησουν απο μακροθεν εδραμεν και προσεκυνησεν αυτω
- και κραξας φωνη μεγαλη ειπεν τι εμοι και σοι ιησου υιε του θεου του υψιστου ορκιζω σε τον θεον μη με βασανισης
- ελεγεν γαρ αυτω εξελθε το πνευμα το ακαθαρτον εκ του ανθρωπου
και επηρωτα αυτον τι σοι ονομα και απεκριθη λεγων λεγεων ονομα μοι οτι πολλοι εσμεν - και παρεκαλει αυτον πολλα ινα μη αυτους αποστειλη εξω της χωρας
Als hij nu Jezus van verre zag, liep hij toe, en aanbad Hem. En met een grote stem roepende, zeide hij: Wat heb ik met U te doen, Jezus, Gij Zone Gods, des Allerhoogsten? Ik bezweer U bij God, dat Gij mij niet pijnigt! (Want Hij zeide) Want Hij had voortdurend gezegd (voetnoot 2) tot hem: Gij onreine geest, ga uit van den mens! En Hij vraagde hem: Welke is uw naam? En hij antwoordde, zeggende: Mijn naam is Legio; want wij zijn velen. En hij bad Hem zeer, dat Hij hen buiten het land niet wegzond.
De uitroep van de man: “Wat heb ik met u te doen,” hoort bij de vaste onderdelen van de typische beschrijvingen van ontmoetingen met een demon. Ook elders in de evangeliën worden demonen voorgesteld met het uitschreeuwen van angst bij de aankomst van een mogelijke exorcist. Het impliciete antwoord is natuurlijk dat Jezus juist heel veel met hem te doen heeft.
De tekst haalt het antwoord van de bezetene naar voren, en noemt dan pas de aanleiding in de woorden van Jezus: “Jij onreine geest, ga uit van die mens.” (voetnoot 1) Op die manier valt alle nadruk op de afwijzende houding van iemand, die anderen bedreigt en zichzelf schaadt. Ondanks zijn erkenning van de hoge functie van Jezus als de Messias (als de zoon, d.w.z de gezalfde koning) van de allerhoogste God – een naam voor God die in heel Syrië en Palestina en in de eerste eeuw ook in het gebied van de Joodse diaspora gebruikt werd.
Maar wat is nu deze onreine geest? Het eerste misverstand dat we hier moeten oplossen is het volgende. De vertalingen zeggen doorgaans dat deze man een onreine geest had. Dat wil zeggen dat deze onreine geest in de man aanwezig was. Zo zeggen ook de meeste vertalingen in vers 12 dat de demonen in de zwijnen worden gezonden. Maar de Griekse uitdrukking is niet dat de onreine geest in de man is, maar dat de man in het machtsgebied van de onreine geest is. Het machtswoord van Jezus in vers acht zegt niet dat de onreine geest uit de man moet komen, maar dat hij van de man weg moet gaan (ἔξελθε, ga uit! betekent zowel uitgaan als weggaan). Er is een verschil tussen de man in het machtsgebied van de “demon”, en de aanwezigheid van de demonen precies in de varkens.
Het volgende misverstand ligt in het gebruik van het woord Legioen. Waarom gebruikt de man hier het Romeinse woord legioen om aan te duiden dat hij in de greep is van meerdere kwaadaardige machten? Het meervoud is natuurlijk bedoeld om aan te geven dat een persoon zijn individualiteit en persoonlijkheid kan verliezen door een veelvoud aan negatieve externe invloeden. Maar het zijn externe invloeden omdat de man in de greep van de demon is. Het is niet juist om hier een meer moderne interpretatie te volgen, waarin we zouden zeggen: “mijn naam is legioen, dat wil zeggen 6000 – het gemiddelde aantal soldaten in een legioen” – d.w.z. er zijn vele personen in mij die mij in tegenovergestelde richtingen trekken, vele schreeuwende stemmen in mijn geest, zodat ik niet weet wat ik moet doen. Er zijn twee andere, elkaar ondersteunende interpretaties, die hier beter passen.
In de eerste plaats geeft deze geest niet zijn naam – zodat hij in het gangbare denken van die tijd zichzelf niet overgeeft aan de macht van de exorcist – maar een getal. Dat is een klein detail wat wijst op de nauwkeurigheid waarmee Markus de bestaande verhalen over demonen gevolgd heeft. Dat getal is 6000. Maar waarom geeft hij dat getal in de vorm van de naam “Legioen”? Is het niet denkbaar dat we hier moeten denken aan de Romeinse bezetting? Wie de verhalen kent van de Tweede Wereldoorlog weet aan welke tegenstrijdige innerlijke krachten iemand onderhevig is, in het geval van een bezetting. Al is het maar de voortdurende angst, en de onzekerheid in het dagelijks leven.
Naar mijn mening wordt hier gezegd dat deze man die in zekere zin de 10 verloren stammen vertegenwoordigt, die model staat voor joden die zijn onderworpen aan de Romeinse bezetting, en die geen veilige plaats hebben in de samenleving omdat ze worden geplaagd door de herinneringen van het verleden (de grafplaatsen) en alleen met externe dwang geconfronteerd worden – dat deze man alleen baat heeft bij de bevrijdende boodschap van Gods ultieme koningschap. Jezus immers is de representant van het komende Koninkrijk van God. Hij is degene die tegen de man zegt, dat deze externe schadelijke krachten hem moeten verlaten. Het “uitgaan” duidt juist nadrukkelijk op de invloed van externe machten. En niet op een innerlijke psychologische verdeeldheid. In het gezelschap van Jezus vindt de man zichzelf weer terug.
Eenmaal bevrijd van deze externe macht, wil de man niets liever dan met Jezus terugkeren naar Israël. Het is immers in Israël dat dit Koninkrijk van God openbaar zal worden. De Jezus in Markus 5 heeft echter een andere missie voor de man die is bevrijd. Het wordt nu zijn taak om de boodschap van de bevrijdende macht van het Koninkrijk van God te delen met de heidenen in zijn eigen omgeving – of juist met zijn joodse familie (“jouw vrienden”) die van Israël vervreemd waren. (voetnoot 3) Zijn boodschap moet zijn dat in het Koninkrijk van God ook barmhartigheid wordt gedaan aan degenen die in de marge beland zijn. In vers 20 zal de man dan ook de plaats van luid te schreeuwen, aan zijn verkondiging beginnen in het gebied van de Dekapolis.
Waarom zegt de demon (de man onder invloed van externe schadelijke krachten) dat hij niet wil worden verdreven “uit het land”? Het gaat nu ineens om het land. Dit is een landstreek waar de Romeinen aanspraak op hebben. Het geeft een deel van de verklaring waarom deze externe machten met de Latijnse titel Legioen worden aangeduid. De innerlijke kant van de Romeinse bezetting wordt hier voorgesteld als een externe dwang op de persoonlijkheid van de bezetene.
Waarom zijn er zo ongeveer 2000 varkens hier aanwezig? Het is blijkbaar een gebied waar varkens worden gefokt en het is een symbool van de onjoodse levenswijze die hier gangbaar is. Jezus komt om een Koninkrijk te verkondigen en te demonstreren, dat onder gezag staat van de God van Israël. Jezus redt een mens maar laat varkens verloren gaan, zo treedt de God van Israël op. De “demonen” willen hun aanspraak op het land niet opgeven. In de logica van het verhaal is hun aanwezigheid in de kudde varkens en manier om ook dit land nog bezet te houden. Wat in de hellenistische cultuur als een afscheid van joodse vooroordelen beschouwd wordt, blijkt in werkelijkheid een afval van de thora van God te zijn!
Wanneer de demonen binnen de logica van het verhaal nu in de zwijnen hun intrede nemen – dat is opvallend: de man is in de greep van de externe machten, en deze externe machten zijn in staat om in de zwijnen te varen, en dat onderscheid is dus van groot belang. Wanneer de demonen in de zwijnen hun intrede nemen blijkt dat zelfs de zwijnen niet bij machte zijn om deze “Romeinse bezetting” te verdragen. De kudde zwijnen rent uiteindelijk de zee in en verdrinkt. De boodschap is duidelijk: ook de zwijnen zijn niet bij machte te overleven vanwege de overmacht van de heidense Romeinen in hun gebied.
Een prachtig beeld. De sociale en psychologische macht die van de Romeinse bezetting uitgaat, maakte aanwezigheid van zwijnen voor verkoop en voeding mogelijk. Maar een dergelijke overtreding van de thora van God kan alleen maar eindigen in een tragedie. Maar voor mensen is er een mogelijke heling, met name voor het restant joden uit de 10 stammen. Het Koninkrijk van God is nabij.
(wordt vervolgd)
VOETNOTEN
(1) De verwijzing naar de woorden van Jezus in vers acht is een ingreep van de redacteur, die waarschijnlijk werkte met het materiaal zoals het hem werd voorgelegd in vers zes. De redacteur vond het nodig om de aanleiding te geven voor de uitspraak van de bezetene, die hem oorspronkelijk waarschijnlijk niet was overgeleverd.
(2) Grieks: ελεγεν γαρ αυτω. Dit kan worden uitgelegd als een zogenaamd “progressief of continu imperfectum” wat betekent dat Jezus het hem al meerdere malen gezegd had. Het betekent niet, zoals sommigen menen, dat Jezus het al eens geprobeerd had maar zonder succes. Een eenmalig gebod zou met de zogenaamde aoristus (eipen) gezegd worden.
(3) Markus vertelt dat de uitdrijving van de demon – ik spreek liever van verdrijving – op het grondgebied van Gadara plaatsvindt. In vers 20 maakt hij duidelijk dat er een verband bestaat tussen deze stad en het gebied van de Dekapolis. Dit was een stedenbond in het gebied ten oosten van de zee van Galilea. Deze steden hadden de wil om zelfstandig te blijven ten opzichte van Israël. Rond het jaar 63 vGT hadden ze zich aaneengesloten om een vuist te kunnen maken tegenover de Romeinen die het hele gebied veroverden. In dit gebied vinden we naast Gadara ook Gerasa, Scythopolis, Pella, Hippos en Philadelphia.
Ten tijde van koning Salomo hoorde dit gebied echter tot het land Israël. Bij de inname van het land Kanaän was het gebied ten oosten van de zee van Galilea veroverd op de koning van Basan, die de naam Og droeg. Als gebied was het dus verloren gegaan, maar het was vooral ook geestelijk verloren gegaan. De hellenistische cultuur was in deze steden opgebloeid.
Jezus heeft dus een speciale inspanning getoond om de boodschap van het Koninkrijk van God ook te brengen aan dit verloren gebied. Door middel van prediking moest Dekapolis, maar ook het gebied van Samaria, worden gewonnen door dit Koninkrijk. Het heeft niet mogen baten. En bovendien bij het uitbreken van de Joodse oorlog in het jaar 66 GT zijn de joden uit Galilea moordend en plunderen dit gebied binnengevallen.