Robert Alter – The Art of Biblical Narrative #5 – De techniek van de herhaling

Moderne lezers ervaren letterlijke herhaling als een bijzonder vreemd element in de Bijbelse teksten. Numeri 7 is een extreem voorbeeld. De 12 prinsen van de 12 stammen brengen een geschenk naar het heiligdom. Elk geschenk wordt op identieke manier beschreven.

Er zijn verklaringen voor het verschijnsel van herhaling: (1) de oorspronkelijke mondelinge overlevering (2) de verteltrant in de folklore en (3) de samenstelling van de tekst uit meerdere documenten.

Het mag worden aangenomen dat de herhaling juist doelbewust is gebruikt (4).

De tekst werd voorgelezen vanaf een boekrol, voor een publiek waarvan de meesten niet konden lezen. Het uitrollen van het boek gaf aan het voorlezen het karakter van een filmprojectie: er was een noodzaak om door te lezen. Dat had dit tot gevolg:

De enige manier om een handeling of uitspraak geconcentreerd te onderzoeken was niet het opnieuw lezen van dezelfde tekst, maar het herhalen van een deel van de tekst – en de herhalingen in de tekst gaven de voorlezer precies deze instructie.

Herhalingen zijn een middel om een bijzondere handeling of uitspraak onder de aandacht te brengen. Wie een belangrijke instructie niet goed had gehoord, werd geholpen door de herhaling.

Er is ook een esthetisch aspect. In Exodus 7:17, 18 horen we eerst de aanwijzingen die God aan Mozes geeft. (Dat is het Woord van God.) Mocht je iets gemist hebben dan hoor je vervolgens in vers 20 en 21 de vertelde handeling. (Dat is de Daad van God.)

Dit patroon, waar een bevel of profetie wordt gevolgd door een letterlijke vervulling – het eerste in de toekomende tijd, het tweede in de voltooid verleden tijd – is gefundeerd op het Bijbelse model van historische causaliteit. Deze literaire techniek stemt overeen met de gedachte dat God Zichzelf met woorden uit, die in daden, gebeurtenissen en handelingen in de geschiedenis zichtbaar worden. Deze God die spreekt, handelt wanneer Hij spreekt. En wanneer Hij handelt, zegt Hij iets.

De vereisten van de mondelinge overlevering en de traditie van folklore (tradities van verhalen vertellen) schrijven een manier van vertellen voor waarin letterlijke herhaling verwacht wordt. Net als bij andere conventies hebben de Bijbelse schrijvers ontdekt hoe ze hier variaties konden aanbrengen. Kleine goed gekozen variaties in het patroon van herhalingen krijgen een belangrijke functie, namelijk van: commentaar, analyse, vooruit verwijzing, thematische nadruk, en zelfs dramatische kracht.

In de Bijbelse verhalen vinden we parallellen van situaties en herhalingen van motieven die moreel en psychologisch commentaar op elkaar geven. Zo bijvoorbeeld in Genesis de strijd tussen broers, en de voorrang van de jongste boven de oudste broer.

Een enkele keer komen we in de Bijbel ook zoiets tegen als een “syntaxis van pure nadruk.” Zo bijvoorbeeld in2 Sam. 19, waar David bericht krijgt van de dood van Absalom. In twee verzen wordt “mijn zoon” acht keer herhaald. Deze extreme vorm van herhaling is dramatisch gerechtvaardigd als de uitdrukking van een “mentaal gestotter.” Er valt hier eigenlijk niets te zeggen; aan de herhaalde tekst is een gevoel van wanhoop en verdriet gekoppeld.

Hier mag ook de herhaling van kernwoorden genoemd worden, waaraan in de loop van de vertelling steeds nieuwe betekenissen worden toegevoegd en die met de handelingen en andere kernwoorden verweven zijn. Dit gebruik van kernwoorden in de structuur van de tekst is een zeer bekende conventie van Bijbelse literatuur.

Het gebruik van kernwoorden wordt nog bevorderd door de structuur van de Hebreeuwse taal. De verbale stammen met drie medeklinkers, die het uitgangspunt zijn van een reeks van werkwoorden en zelfstandige naamwoorden, maken woordspelingen eenvoudig.

(De negentiende-eeuwse rabbijn S.R. Hirsch past dit ook toe – in zijn commentaar op de thora – wanneer twee woorden in een medeklinker weliswaar verschillen, maar de klanken overeenkomen. Daardoor krijgen bijvoorbeeld woorden die alleen verschillen omdat in het ene de A klank is gerealiseerd met een ayin en in het andere met een alef toch een verrassende etymologische verwantschap. RAV)

In de Duitse vertaling van Martin Buber wordt een poging gedaan om deze kernwoorden ook in de vertaling te handhaven. In de meeste moderne Engelse vertalingen is men geneigd een en hetzelfde woord te vertalen met verschillende Engelse equivalenten – men streeft naar een vloeiende stijl en hoge nauwkeurigheid. Vooral in de vertaling van King James zijn desondanks de kernwoorden nog goed te herkennen – en bij ons eveneens in de Statenvertaling.

Voorbeeld
Een herhaald woord in een episode is het belangrijkste middel voor de expositie van het thema.

In 1 Samuel 15 vinden we een serie van variaties over de kernwoorden: luisteren, stem, woord. Samuel vraagt aan Saul om te luisteren naar de stem van God; wanneer Saul terugkeert hoort Samuel het geluid (de stem) van schapen. Samuel zegt tegen Saul dat de Heere wil dat hij luistert naar de stem van de Heere want luisteren is beter dan overtreding et cetera. Saul geeft toe dat hij het woord van de Here heeft overtreden door te luisteren naar de stem van het volk.

In het volgende hoofdstuk, dat handelt over de verkiezing van David, wordt het kernwoord luisteren vervangen door het kernwoord zien. In 1 Samuel 16 leert de profeet diegene te zien die waarachtig koning kan zijn.

We vinden de techniek van de herhaling op vijf verschillende niveaus:

1. Kernwoord (Leitwort)

Woordspel met verschillende vormen van de kern van elk Hebreeuws woord, de drie medeklinkers of de wortel.

2. Motief

Een beeld, een eigenschap, een handeling of een object wordt steeds herhaald; en soms geassocieerd met een kernwoord. Alleen binnen het verhaal heeft het een betekenis. Het kan symbolisch zijn of alleen maar een uiterlijke samenhang aan een verhaal geven, zoals het motief van het vuur in het verhaal van Simson.

3. Thema

Dit is een idee dat hoort bij de waarden die in het verhaal verduidelijkt worden. Dat kan van morele, psychologische, juridische of politieke aard zijn. Een thema is bijvoorbeeld de verhouding tussen gehoorzaamheid en rebellie in de geschiedenis van de reis door de woestijn. Of het idee van “kennis” in de verhalencyclus rond Jozef.

4. Sequentie – Opeenvolging van handelingen

Herhaling is bijvoorbeeld aanwezig in 2 Kon. 1, waar drie legeraanvoerders met hun troepen worden bedreigd door het vuur; of de drie rampen die de bezittingen van Job verwoesten, gevolgd door een vierde waarin zijn kinderen worden gedood.

5. De “typische scène”

Dit is een episode binnen het verhaal die aan een vastgestelde volgorde van motieven is gebonden. De aankondiging van de geboorte bijvoorbeeld, of de verloving bij de bron.

Het kernwoord (1) en de typische scène (5) zijn zeer specifieke Bijbelse literaire conventies. Motief, thema en opeenvolging van handelingen zijn literaire vormen die ook in andere literatuur worden gebruikt.

In een literatuur die zo gretig en frequent gebruik maakt van het middel van de herhaling, is het van groot belang om de kleine variaties op te sporen waar nieuwe betekenissen mee worden aangeduid.

De belangrijkste vorm van de herhaling echter is te vinden in de Bijbelse poëzie, die ook in Israël aan het proza voorafgaat als een middel van literaire expressie. Het verschijnsel van het parallellisme in Bijbelse poëzie is in essentie een herhaling die niet een volledige herhaling is. Elke tweede regel herformuleert de gedachte van de eerste regel, in een nieuwe context, of met een ander woord, of het gebruikte woord geeft een verwijzing naar een ander vers et cetera. In poëzie is elke herhaling tegelijkertijd een innovatie.

Een fraai voorbeeld van een vooruitverwijzende herhaling vinden we in  Richteren 13. De aankondiging van de geboorte van Simson door de engel eindigt met de woorden “hij zal beginnen Israël te verlossen uit de hand van de filistijnen.” Wanneer de aanstaande moeder van Simson deze woorden aan haar man doorgeeft eindigt zij echter met de woorden “tot op de dag van zijn dood als nazireeër aan God gewijd zijn.” Door deze herhaling wordt al vooruit verwezen naar het komende lot van Simson. (Voor Manoah zijn dit de woorden van de Engel; wellicht daarom zijn benauwde vraag hoe ze met dit jongetje om moeten gaan.) Het positieve in de boodschap van de engel over het begin van de verlossing van Israël, wordt nu – vanuit het perspectief van de moeder – tot een hint voor de tragiek van haar zoon.

(Robert Alter geeft in dit hoofdstuk nog een aantal intrigerende voorbeelden van de manier waarop de techniek van de herhaling werkt. Daarvoor verwijs ik naar het boek zelf vanaf pagina 123 tot en met 141.)