Laat ik vooropstellen, dat je midden in het lijden deze vraag niet zult stellen. Genot kun je terzijde schuiven, maar pijn schreeuwt en vraagt om aandacht en laat zich niet terzijde schuiven. Daarom is het een luxe vraag, en komt het bij ons op wanneer ons lijden nog niet overweldigend is, maar vooral wanneer we anderen zien lijden.
En dan moet ik ook nog beginnen met een waarschuwing: er is geen eenvoudig antwoord op het probleem van het menselijk lijden. We hebben fragmenten van het antwoord, we weten dat sommige antwoorden misleidend en onbevredigend zijn maar we moeten met Paulus vaststellen, dat ons kennen maar in delen is, alsof we kijken door een verwrongen en verduisterde spiegel.
Die fragmenten van een antwoord kunnen ons wel helpen om pijn en lijden tegemoet te treden. Pijn, lijden, verlies, rouw zijn elementen van het menselijke leven. Wat ik ervan weet is in ieder geval dit: dat het onmogelijk is om alleen maar heldhaftig te zeggen dat het nu eenmaal een realiteit is. De stoïcijnse houding die alles inzet op onze vaardigheid om het gelaten te ondergaan capituleert al voor de strijd. Misschien lijkt deze houding aantrekkelijk, omdat we in ieder geval het lijden vermijden, dat voortkomt uit een gebrek aan antwoorden. De bevestiging dat lijden zinloos is, helpt ons de pijnlijke vraag te vermijden. De pijnlijke vraag of menselijk lijden toch een reden, een zin, of een doel heeft.
En als christen weet ik nog iets, namelijk dat lijden altijd gepaard gaat met de neiging om op afstand te gaan staan van God. Christenen kennen immers een bijzondere vorm van de pijnlijke vraag. Hoe kan een God die ons liefheeft het lijden toestaan van onszelf of van de mensen die wij liefhebben? Wie eraan vasthoudt dat God liefde is, moet op een of andere wijze een antwoord vinden op de meest pijnlijke vraag die een mens zich maar kan stellen.
We hebben maar fragmenten van antwoorden. Een van die fragmenten is zeker, dat het lijden van mensen niet rechtstreeks door God gewild is. God is niet de oorzaak van het kwade en Hij kan het kwade niet willen. Het kwade waaraan wij lijden is ook niet iets dat door God is geschapen of gemaakt. Het kwade, zegt de middeleeuwse filosoof Thomas van Aquino, is helemaal geen “ding.” God wil alleen het goede, en daarom is in strikte zin alles wat bestaat goed.
Wat is dan het kwade? Dit is het eerste fragment van een antwoord. Het kwade is de afwezigheid van het goede of een vervalsing van het goede. Blindheid bijvoorbeeld is geen “ding”, maar de afwezigheid van iets goeds, namelijk het gezichtsvermogen. En zo is hebzucht een vervalsing van het goede, namelijk het verlangen naar voedsel en kleding die we van nature hebben.
Ik waag het erop om dit ook toe te passen op onze huidige crisis. Het kwade is de ziekte, een verlies van de goede gezondheid, dat we COVID-19 noemen. Het coronavirus is zelf noch goed noch kwaad. Zoals elk virus, is het eenvoudig een deel van deze schepping. De ziekte ontstaat omdat bij dit virus ons immuniteitssysteem nog niet geleerd heeft om het efficiënt te bestrijden, maar zo hard tekeer gaat tegen het virus, dat het ook gezonde cellen in onze longen afbreekt. Deze pandemie van het coronavirus is alleen gevaarlijk vanwege iets wat ontbreekt, vanwege ons falende immuniteitssysteem.
Dan weer terug naar de theologie. De schepping die God tot stand heeft gebracht is goed, ja zelfs “zeer goed.” Maar overweeg eens wat het betekent dat God de wereld geschapen heeft. Die wereld heeft dan een zekere zelfstandigheid tegenover God, anders is het alleen maar Zijn droombeeld. Zodra die schepping er is zijn er natuurlijke wetten die bepalen wat er binnen die schepping gebeuren kan. Binnen die schepping heeft de mens bijvoorbeeld een vrije wil, die ons in staat stelt om het kwade te kiezen. Dat wil niet zeggen dat God machteloos is en de kwaadaardige wil van de mens soeverein zijn gang kan gaan, maar wel dat de Schepper aan Zijn schepselen een mate van vrijheid heeft toegestaan. Het kwade in de schepping wordt door God toegelaten – zo niet, dan moet God Zijn eigen schepping opheffen, zodat ze niet langer zelfstandig tegenover Hem bestaan kan.
Zijn we er iets mee opgeschoten wanneer wij zeggen dat God het lijden niet veroorzaakt en het kwade toelaat? Of God het nu heeft gedaan of dat Hij het heeft toegelaten, in beide gevallen bestaat het kwade, en wij lijden eronder. Maar dat leidt tot een ander fragment van wat we weten over de zin van het lijden.
God is in staat om uit het kwade het goede voort te brengen. We vinden dat regelmatig in de Bijbel. Het was zeker een moreel kwaad dat de broers van Jozef hem als een slaaf verkochten. Maar God gebruikte dat kwade om Jozef in de positie te brengen dat hij zijn vader en broers samen met Egypte zelf kon redden van de hongersnood. Het was zeker een kwaad en een oorzaak van lijden, dat Paulus in de gevangenis belandde. Paulus zelf zegt daarover, dat het hem de gelegenheid gaf om Jezus te verkondigen (Fil. 1:13).
Als God in staat is om het goede voort te brengen uit het kwade, komen er een aantal redenen in zicht, waarom God het toelaat dat wij lijden.
In de eerste plaats lijden wij als een gevolg van onze eigen beslissingen. We oogsten wat we gezaaid hebben. Soms kan lijden ons ook wakker schudden, en ons laten inzien dat een bepaalde levenskeuze niet juist is. Lijden kan ook onze leraar zijn. Het lijden dat wij ondergaan kan ons een diep begrip brengen van onszelf en ons helpen mee te leven met mensen op een niveau dat anders ondenkbaar zou zijn.
Maar er is nog een fragment van een antwoord. God had de wereld kunnen redden van zonde en pijn door een enkel woord te spreken. Maar dat is niet de wijze waarop Hij verlossing wilde brengen. God heeft ervoor gekozen om de wereld te redden, door binnen de regels van deze wereld te blijven. De Zoon van God heeft een menselijk lichaam aangenomen, heeft een werkelijk menselijk leven geleid en heeft een echt lijden en een echte dood ondergaan. In de opstanding van Jezus werd het lijden niet zomaar weggenomen, maar wel getransformeerd. God heeft het lijden aan het kruis op zich genomen uit liefde voor ons. Lijden krijgt daardoor een betekenis en een kracht die er normaal niet aan toekomen. Het betekent dat God resoluut aan de kant van degenen staat die lijden. En in de woorden van Paulus, “als Hij voor ons is, wie zal tegen ons zijn?”
Het is deze gedachte, dit fragment van een antwoord, waaraan ik mij in deze dagen het meeste vasthoud. Het kwade dat ons overkomt is de afwezigheid van het goede. Op menselijk niveau, de afwezigheid van een goede voorbereiding op deze pandemie, waarvoor al vijf jaar geleden door bijvoorbeeld Bill Gates was gewaarschuwd. Of het ontbreken van een goede organisatie waardoor in de VS de ziekenhuizen niet tijdig of niet voldoende beschermingsmiddelen krijgen. Of het effect van ingrijpende bezuinigingen in de gezondheidszorg waarvoor we nu de prijs betalen.
Waarom laat God het toe? Wat is dan de zin van ons lijden nu? Als God ons niet laten lijden om ons te straffen, of ons een lesje te leren, of omdat Hij machteloos is om het tegen te houden, waarom dan dit lijden onder het coronavirus? Maar als God Zelf het lijden op zich heeft genomen, als Hij Zijn eigen Zoon aan het kruis heeft laten lijden, is dan lijden het kwade dat we tot het uiterste moeten zien te vermijden? Is er dan niet iets nog belangrijker dan onze lichamelijke lijden, meer dan de angst voor dat lijden die de wereld in haar greep heeft?
In een wereld waarin het goede zo vaak ontbreekt, waarin het kwade een vijandige macht lijkt te zijn, leren we begrijpen dat God het lijden niet wegneemt, omdat Hij ons wil uitnodigen aan de kant van de liefde te gaan staan. Het lijden van Jezus betekende de verlossing van allen die in Hem geloven. De dood van Jezus betekende eeuwig leven voor wie in Hem geloven. Dat is voor mij het belangrijkste fragment van het antwoord. Dat het lijden en de dood mij niet bepalen. Dat zelfs in het lijden God mij liefheeft, en dat door de dood heen Hij mij bevrijdt tot een eeuwig leven. De coronacrisis is voor christenen een mogelijkheid om op allerlei manieren en op allerlei niveaus de verlossende macht van Gods liefde in deze wereld te ervaren. Voor anderen is het hopelijk het geluid van een bazuin die ons wakker schudt uit onze tevredenheid. De zin van het lijden is de oproep tot een persoonlijke en collectieve bekering.