In het nieuwe beeld van de theologie van Paulus zag ik een fundamentele verandering van de context waarin de Wet van Mozes, en de leer van de rechtvaardiging door geloof alleen nu werden beschouwd.
Rechtvaardiging door geloof alleen, zoals de Reformatie Paulus gezien had, was geconcentreerd op de kwestie van de behoudenis. Wat was de weg tot de verlossing? Dat was de centrale vraag. Hoe krijg ik een genadige God? – Zo had Luther het gevraagd. Geloof zonder werken stond dan tegenover werken zonder geloof. Maar nu leek het daarover niet meer te gaan. Het accent verschoof van de soteriologie – de leer van de verlossing – naar de ecclesiologie – de leer van de kerk – en de ethiek. Wat was de levensstijl van de gemeente als de gemeenschap van alle verlosten? In dat perspectief kon de thora een fundamentele bron van inzicht zijn voor de ethiek. En bij Paulus werd de gedachte gevonden, dat de innerlijke veronderstelling van de gehoorzaamheid aan de thora juist het geloof was. Werken met geloof. En dat geloof had wel zijn vervulling gevonden in Christus, maar had daarvoor in de thora niet ontbroken.
Rechtvaardiging door geloof alleen werd dus het vraagstuk van de sociale identiteit van de kerk. Het ging om de status van de gemeente en niet om de behoudenis van individuele gelovigen.
Dat leek ook goed aan te sluiten bij een algemene tendens in de theologie van de 20e eeuw, in de richting van een objectief en sociaal evangelie. (Waar de sterke aandacht voor het subjectieve en individuele in de charismatische beweging weer een reactie op is.) Geloof werd gezien als een extrinsieke macht, een bron van motivatie die van buiten kwam, waarbij sociale gerechtigheid en vrede het primaire doel was van alle “geloof dat door liefde werkt.” Het nieuwe beeld van Paulus paste heel goed bij de twintigste-eeuwse neiging om de voorkeur te geven aan een ethische uitleg van het evangelie, waarbij sociale en politieke vragen op de voorgrond staan. Individuele ervaring van schuld en verzoening kan dan snel worden gepasseerd.
Dat maakte zich ook hoorbaar in de exegese. Om maar een voorbeeld te noemen: in 2 Kor. 5:17 lezen de meeste vertalingen “Daarom, als iemand in Christus is, is (hij) een nieuwe schepping.” Is dat echter een vertaling die wordt geleid door het vooroordeel dat het over individuele verlossing moet gaan? John Howard Yoder meende van wel en legde de nadruk op de meest letterlijke lezing van de tekst: “als iemand in Christus is: een nieuwe schepping.” Met andere woorden, als van iemand gezegd kan worden dat hij of zij in Christus, d.w.z. in het sociale lichaam van Jezus, de gemeente, is opgenomen, dan is in deze wereld de vernieuwing van de schepping zichtbaar geworden. Als er iemand is die in Jezus gelooft, dan is er al een nieuwe schepping. Tussen haakjes: de nadruk lijkt toch eerder te liggen op het woord “iemand”, in het enkelvoud dus.
De echo’s van deze verandering van perspectief, deze verschuiving van de aandacht van het individu naar de sociale gemeenschap had ook gevolgen voor de manier waarop sommigen de leer van de uitverkiezing gingen herformuleren. Zo werd er bijvoorbeeld gezegd dat het voorwerp van de genadige beschikking, de voorbestemming, niet het individu was, maar de gemeente als collectief. Wie tot geloof kwam werd een deel van de “uitverkoren” gemeenschap. Uitverkoren zijn was dus een sociaal kenmerk, en niet een individuele lotsbestemming. Zo konden calvinistische predestinatieleer worden verzoend met een begrip van het evangelie als Gods aanbod aan individuen. Calvijn en Arminius kregen op die manier elk gedeeltelijk gelijk.
Nu leek het mij vanzelfsprekend, dat de nadruk op het individu er nooit toe had mogen rijden, dat men de sociale implicaties van het evangelie uit het oog zou verliezen. Maar het leek er ook op dat men nu simpelweg van de ene overdrijving in de andere gevallen was. De theologie van Paulus heeft zeker te maken met de identiteit van een gemeenschap, met de sociale ethiek van de gemeenschap bijvoorbeeld, dat wil niet zeggen dat alles gereduceerd kan worden tot dit sociale perspectief.
(Wordt vervolgd)