Ik kan het niet meer terugvinden, maar het zit in mijn hoofd dat wanneer in het Hebreeuws twee zinnen nevengeschikt zijn (coordinate) en niet ondergeschikt (subordinate) door middel van de conjunctie wav (doorgaans vertaald met “en”) de tweede zin weleens een verklaring kan geven voor de eerste. (1) In een dergelijk geval is het niet vreemd om dat tweede zinsdeel te introduceren met “omdat”, “zodat” of “opdat”. Een voorbeeld dat in mijn hoofd zit, is Genesis 12:2, waar je zou kunnen vertalen: “en u zult tot een zegen zijn.” Die opdracht (“u zult” is te lezen als imperatief) is dan nevengeschikt aan “Ik zal u tot een groot volk maken, u zegenen en uw Naam groot maken.”
Deut. 31:2 met Rasjie (rechts)
In Genesis 12 is er echter een alternatief als er zoiets kan zijn als een wav-explicativum, dat is een nevenschikking die op grond van zijn betekenis toch een onderschikking inhoudt – zodat we moeten vertalen met zodat, opdat, omdat etc. De hele vertaling wordt dan: “Ik zal u tot een groot volk maken, u zegenen en uw naam groot maken zodat u tot een zegen zult zijn.” De middeleeuwse commentator Rasjie is het hier niet met me eens, evenmin als de NBV. In dit geval vertaalt de NBV in overeenstemming met Rasjie met de woorden “een bron van zegen zul je zijn.” Maar berust dit misschien op een manier van lezen die de wav ook als een explicatief, een uitleggende en dus subordinerende uitdrukking leest?
We komen dan van “zodat je tot een zegen zult zijn,” naar “een bron van zegen zul je zijn.” Is dat laatste nu een opdracht of een gevolg?
Laten we eens kijken naar een ander voorbeeld, nu uit Deuteronomium 31:2.
De gebruikelijke vertaling van dit vers is: “en hij sprak tot hen: “ik ben heden 120 jaar oud, ik kan niet meer uitgaan en ingaan, bovendien heeft de Heere tot mij gezegd “u zult deze Jordaan niet oversteken.”” Of zoals in de NBV: “ik ben nu 120 jaar oud en niet in staat om nog langer leiding te geven. Bovendien heeft de Heere me gezegd dat ik de Jordaan niet mag oversteken.”
Wat betekent nu deze uitdrukking “ik kan niet meer uitgaan en ingaan”? Mijn eerste reactie was om in ieder geval de vertaling van de NBV af te wijzen, omdat het mij leek dat “leiding geven” geen correcte vertaling kon zijn van de letterlijke uitdrukking “uitgaan en ingaan.” Uitgaan betreft toch eerder het optrekken tegen een vijand, en ingaan verwijst toch naar de intocht in het land. De Nieuwe Bijbelvertaling krijgt echter ondersteuning van het commentaar van Rasjie. Bij de woorden “ik kan niet” (לא אוכל, lo oechal) geeft Rasjie als uitleg: “ik heb niet langer de bevoegdheid, of het gezag.” De reden daarvan is de overdracht van de opdracht en de autoriteit om Israël te leiden naar het beloofde land aan Jozua. Dat wordt nu realiteit omdat Mozes de Jordaan niet mag overtrekken.
De helderheid van de vertaling wordt echter verminderd door het volgende deel van het vers te vertalen met “bovendien et cetera.” De suggestie wordt nu gewekt dat het om twee nevengeschikte uitdrukkingen gaat. Volgens Rasjie betekent dit tweede deel van het vers (“en de Heere zei tot mij”) echter een uitleg van de woorden “ik kan niet meer et cetera.” De wav die de suggestie oproept dat het om nevenschikking gaat (wav betekent doorgaans “en”) is volgens Rasjie een uitleg waarin de reden wordt gegeven van de uitdrukking “ik kan niet meer uitgaan en ingaan.” Dit is dan ongeveer de uitleg: “Omdat de Heere tegen mij gezegd heeft “jij zal deze Jordaan niet oversteken”, daarom kan ik niet uitgaan en ingaan.” Immers, wanneer Mozes deze Jordaan niet kan oversteken, kan hij het volk niet leiden bij de intocht in het land, maar is dat de taak van Jozua.
Hier is de tekst en het relevante deel van het commentaar van Rasjie.
וַיֹּ֣אמֶר אֲלֵהֶ֗ם בֶּן־מֵאָה֩ וְעֶשְׂרִ֨ים שָׁנָ֤ה אָנֹכִי֙ הַיּ֔וֹם לֹא־אוּכַ֥ל ע֖וֹד לָצֵ֣את וְלָב֑וֹא וַֽיהֹוָה֙ אָמַ֣ר אֵלַ֔י לֹ֥א תַעֲבֹ֖ר אֶת־הַיַּרְדֵּ֥ן הַזֶּֽה׃
En hij zeide tot hen: Ik ben heden honderdtwintig jaren oud; ik kan niet meer uitgaan en binnenkomen; ook (= bovendien) OF: (omdat) heeft de Here tot mij gezegd: Gij zult niet over deze Yarden gaan. (Gen. 31:2)
[…] לא אוכל? אֵינִי רַשַּׁאי, שֶׁנִּטְּלָה מִמֶּנִּי הָרְשׁוּת וְנִתְּנָה לִיהוֹשֻׁעַ
וה’ אמר אלי. זֶהוּ פֵּרוּשׁ לא אוכל עוד לצאת ולבוא — לְפִי שֶׁה’ אמר אלי:
Wat is dan de betekenis van לא אוכל? Het betekent: “Het is mij niet toegestaan” (vgl. Rashi op Deuteronomium 12:17 en Deuteronomium 24:4), want de macht (leiderschap) wordt van mij afgenomen en aan Jozua gegeven. […] וה’ אמר אלי – Dit is (volgens het vorige commentaar) de uitleg van לא אוכל עוד לצאת ולבוא: Ik kan niet meer uitgaan en binnenkomen, want (ו = omdat) de Heer heeft tot Mij gezegd: [Gij zult niet over deze Jordaan gaan].
Mijn conclusie: soms betekent de ו (wav) = omdat, zodat of opdat, en dan noem ik het een “explicatieve wav”, waarmee een zinsdeel wordt geintroduceerd dat een verklaring (Hebr.: peroesj) geeft van een voorafgaand zinsdeel.
(1) Het is heel goed mogelijk en zelfs waarschijnlijk dat ik dit geleerd heb door de studie van de Hebreeuwse Syntaxis, maar ik kan me het boek niet herinneren waarin dit voorkwam. Het is zeer waarschijnlijk niet mijn eigen vondst.