Jacques Ellul, De reden van het zijn, Meditatie over Prediker[1]
Samenvatting
Deel 11
Is er dan geen ware Wijsheid?
Het is waar dat er geen wijsheid is, geen zin, en toch zullen wij leven, en toch zullen wij handelen, en toch zullen wij in staat zijn tot geluk en hoop. De enige ware Wijsheid waarop de mens aanspraak kan maken, is deze onderscheiding van een mogelijke afwezigheid van Wijsheid, van waaruit het leven opgebouwd moet worden – het negatieve uitgangspunt.[66]
VI, 12: “Maar wie weet wat goed is voor de mens gedurende het leven, gedurende het aantal van de dagen van zijn ijdelheid, die hij doorbrengt als een schaduw, want wie zal de mens bekendmaken wat er na hem onder de zon zal zijn?”
Morgen zal er een immense hoeveelheid gegevens veranderd zijn, waarvan ik op geen enkele manier de meester ben. En de gevolgen van mijn daad van vandaag zullen in dit geheel passen en ik weet niet hoe het in verhouding tot dit geheel zal staan en wat de gevolgen zullen zijn.[67]
Qohelet erkent dat de mens beperkt is, dat hij sterfelijk is, dat hij een geschiedenis leeft die bestaat uit tijd en tegenspoed, maar nergens bedoelt hij dat hij de speelbal is van een blinde kracht, dat hij gevangen is in een soort mechanisme, dat hij onderworpen is aan een absoluut determinisme: dat zijn twee verschillende orden van denken.[68]
Ik beperk mij tot de volgende twee vaststellingen: hoe onmisbaarder het tegenwoordig is om te voorzien, hoe onmogelijker het is om dit te doen (en dit is geen toeval: ik beweer dat dit intrinsiek verbonden is met ons systeem). Ten tweede: wij zijn niet beter op de hoogte van de toekomst dan de mens uit de 5e eeuw v. Chr. Qohelet heeft vandaag gelijk, zoals hij gisteren gelijk had, en ik denk dat hij gelijk zal blijven hebben. De toekomst is geblokkeerd[69].
De totale lezing van Prediker (en zijn “pessimisme”!) leert mij vooral dat niets van tevoren gedaan is, niets is geschreven, niets is voorzien, er is geen “voorkennis” van God, er is geen “Groot Boek”, er is geen lotsbestemming.[70] Jezus zegt niet: “God zal de toekomst nemen”.
Jezus zegt niet: “God zal voor uw morgen zorgen,” en Hij zegt ook niet: “U moet uw morgen scheppen.” Geen van beide: “Morgen zorgt wel voor zichzelf. Aan het eind van de leer over het niet bezorgd zijn over de toekomst: “Maakt u geen zorgen over uw morgen. Wat komen zal, zal komen.[71]
De andere grote pijler van de Wijsheid is, in dit besef van de eindigheid van de mens, de erkenning van de dood, de onderscheiding van de dood in alles.
(…)
Als wij willen voorkomen dat elk van onze daden, elk van onze woorden een voortzetting is van de wind, een nevel die vervaagt op een spiegel, moeten wij beginnen met rechtstreeks in botsing te komen met een werkelijkheid die geen wind is!
VII, 2: “Het is beter te gaan naar een huis van rouw dan naar een huis van feestmaal; want dat is het einde van ieder mens, en de levenden zullen hem aan zijn hart onderwerpen.”
Zoekt gij er aan te ontkomen door te feesten, te smullen, en op zovele andere manieren? Maar het feest is spoedig voorbij. Carpe diem, maar de dag is kort en de dood eindeloos. U wilt genieten, maar dat is het lot van zo weinigen, terwijl de dood het lot is van ieder mens. En het is het einde, niet alleen het einde, maar ook het doel, het onbekende doel, verborgen, gecamoufleerd in de diepte. Als gij een man wilt zijn, ga dan naar het huis der rouw. Daar zult u beginnen met het enige te leren wat nodig is.
Maar wanneer hij tot ons spreekt over de dood, geeft hij nooit toe aan een morbide exaltatie, aan een delirium van memento mori, hij is geenszins een bezieler van macabere dansen, hij schept nergens behagen in, noch in het schouwspel van de dood, noch in de vernietiging. Hij spreekt er met een vaste en kalme zekerheid over, en schrijft het besef van de dood in een proces van de levenden in om meer levend te zijn. Dit is van essentieel belang.[74]
III, 18: “Opdat God hen beproeve, en zij zien, dat zij zelf beesten zijn”.
De dood wordt aan alles opgelegd. Het is de gemeenschappelijke maatstaf, maar er is een doorslaggevend verschil: “opdat zij zelf zien”. Dit kan het dier niet doen. Het weet het niet. De enige superioriteit van de mens (en de oorsprong van de Wijsheid!) is deze toestand te kennen. Het is te weten.[75]
Laten wij er nog eens aan herinneren dat Qohelet ons vertelt over wat er onder de zon gebeurt.
(…)
Het is niet helemaal juist om te zeggen dat hij het leven, dit leven, niet waardeert, want hij is het die deze schandalige zin schrijft: “En zelfs een levende hond is beter dan een dode leeuw…”. Als u bedenkt wat een hond in Israël vertegenwoordigde! Hij bedoelt eenvoudig dat het verachtelijkste, meest verachtelijke, minst waardevolle leven beter is dan de dood.[76]
Jacques Ellul, La raison d’être, Méditation sur l’Ecclésiaste, Editons du Seuil, Paris, 1987
[1] Vertaald uit het Frans. Hier is het origineel: la-raison-detre-meditation-sur-lecclesiaste-par-jacques-ellul/
[65] Idem, p. 147
[66] Idem, p. 153
[67] Idem, p. 155
[68] Idem, p. 158
[69] Idem, p. 162
[70] Idem, p. 163
[71] Idem, p. 164
[72] Idem, p. 165
[73] Idem, pp. 167-168
[74] Idem, p. 169
[75] Idem, p. 170
[76] Idem, p. 172