Toespraak in de NPB kerk van Bussum. Ergens in 2004.
Dames en heren,
De tekst van 1 Cor. 15:3 zal onze leidraad zijn. “Christus is gestorven voor onze zonden.” Dat is een citaat van een oude Christelijke belijdenis die door Paulus werd overgenomen en aan de gemeente in Corinthe werd voorgelegd.
Dit voor onze zonden is de tekst die ons fascineert en raadsels opgeeft. In de geschiedenis van de kerk zijn drie verschillende duidingen van de dood van Jezus gegeven:
- Voor onze zonden, d.w.z. om onze zonde en schuld te vergeven. Het idee komt van een monnik uit de 11e eeuw met de naam Anselmus van Canterbury. Gods eer en heiligheid is geschonden en nu moet er een sanctie worden opgelegd om die eer te herstellen. Die sanctie zou eigenlijk de mens moeten treffen, maar die overleeft dat niet. Dan komt Jezus om in onze plaats die sanctie, de doodstraf, te ondergaan, en dat is zo’n diepe daad van liefde en eerbetoon aan God, dat God geheel en al met ons is verzoend. Jezus sterft in onze plaats en betaalt voor ons de orijs van de zonde. Men noemt deze leer wel de satisfactie-leer, omdat aan God genoegdoening, betaling wordt gegeven (Latijn: satisfactie). Dit model heeft de kerken van de reformatie beheerst.
- Voor onze zonden, d.w.z. ten behoeve van onze zonden, om ons te onderwijzen dat we de zonden moeten laten varen en ons aan het goede moeten wijden. Dit is het model dat afkomstig is van een andere monnik, Abelardus van Clairvaux. Hij leerde dat God zijn Zoon offerde om ons te laten zien dat Hij de wereld werkelijk liefheeft en om een voorbeeld te geven van een mens die God gehoorzaam kon zijn. Aangemoedigd door Zijn voorbeeld kan de mens zich tot God keren om een heilig en onberispelijk leven te gaan leiden. Ook deze leer wordt door de eeuwen heen in allerlei variaties als verklaring gebruikt en wordt doorgaans het “morele voorbeeld”- model genoemd. Is zeer gebruikelijk in bepaalde sekten en in het modernisme en de vrijzinnigheid van de 19e en 20e eeuw, hoewel in een variant: Jezus is niet door God aan het kruis gebracht zoals Abelard nog wel dacht.
- Voor onze zonden kan ook nog betekenen: om onze zonden, d.w.z. vanwege onze zonden. Jezus is immers gestorven door een combinatie van politieke en religieuze beslissingen. Jodendom en de Romeinse overheid hebben elk op hun eigen manier aan zijn dood bijgedragen. Maar zij zijn wel het beste wat de mensheid op het gebied van religie en politiek hebben voortgebracht. En wij leven nog steeds in een cultuur die op jodendom en Romeins recht en politiek teruggaat. Jezus’ dood laat zien, wat voor een onmenselijke aard deze religieuze en politieke machten eigenlijk hebben. Jezus ontmaskert de menselijke machten. Daardoor bevrijdt hij ook van die machten en koopt ons vrij. Zijn dood is een “losgeld” waardoor wij uit de slavernij aan religie en politiek (en hun handlangers: zonde en schuld) worden bevrijd. Dit heet Christus Victor en werd al door de 3e eeuwse kerkvader Irenaeus van Lyon voorgesteld.
Waar staan wij als Dopers? We hebben misschien niet zo de neiging om te kiezen, hoewel we eerder met Abelardus dan met Anselmus zullen meegaan. In onze 16e eeuwse traditie is Christus Victor wel belangrijk geweest en sinds begin van de jaren 80 van de vorige eeuw is het thema voor onze Amerikaanse broeders weer heel actueel geworden. Het belangrijkste voordeel van Christus Victor is immers, dat het bijbehorende Godsbeeld als strekking heeft dat God werkelijk geweldloos is. Niet Hij heeft zijn Zoon geslachtofferd, maar de politieke en religieuze machten van zijn tijd hebben Jezus als martelaar vermoord.
God handelt in almacht wanneer mensen denken de overwinning te hebben behaald: in de opstanding van Jezus Christus overwint Gods genade. Misschien is dat een goed alternatief voor de leer van het offer, en in ieder geval een aspect van het werk van Christus aan het Kruis dat moet blijven méédoen in ons geloof.
Wat goed dat je dit thema weer aansnijdt!
Ik herinner me nog goed de colleges van jou hierover destijds. Ik hoop dat dit artikel het begin mag zijn van een uitgebreide discussie over de verzoening. Alhoewel het tot de voor ons problematische leerstukken van het christelijk geloof behoort, is het tegelijk een thema waar je niet omheen kunt als je het christelijk geloof serieus wilt nemen.
De vraag is of het maken van een keuze voor één van de drie voorstellen nuttig is, of dat ze allen in zekere zin eenzijdige reflecties zijn op de verzoening.
Wat ik denk is dat we de verzoening als dopers altijd sterk hebben verbonden met de rechtvaardiging. Hierin ligt denk ik de doperse eigenheid, alhoewel we natuurlijk niet de enige denominatie zijn die er zo over denken. In die verbinding van verzoening en rechtvaardiging zie ik een vruchtbaar startpunt voor ons denken over dit thema.
Wellicht zou het interessant zijn om de bijdrage van verschillende theologen te bestuderen. Bijvoorbeeld Noordmans, Barth, Yoder, Reimer, Weaver, Van de Beek.