De opkomst van het christendom als een aparte religieuze identiteit was een geleidelijk en complex proces dat zich ontvouwde binnen het kader van het jodendom. Aanvankelijk werd het niet gezien als een aparte religie, maar eerder als een sekte binnen het jodendom van de Tweede Tempel, die ‘de sekte van de Nazareners’ werd genoemd. De eerste volgelingen van Jezus waren joden die trouw bleven aan de joodse wet en tradities, maar geloofden dat Jezus de Messias was en uit de dood was opgestaan. Hoewel hun geloof hen een plaats gaf binnen het diverse religieuze landschap van het jodendom van de Tweede Tempel, maakte het hen ook enigszins tot een anomalie.
De apostelen namen in Jeruzalem een gezamenlijke beslissing over de rol van de Torah voor niet-Joden
Jezus zelf had een genuanceerde relatie met de joodse wet en halakah. In plaats van de wet volledig te verwerpen, daagde hij in zijn leer vaak de interpretatie ervan uit, met name in gevallen waarin strikt wetticisme ‘zondaars’ – zij die niet behoorden tot de kring van de “Judeeërs” – uitsloot. Zijn benadering was erop gericht de religieuze gehoorzaamheid aan de Thora te heroriënteren op Gods aanwezigheid in plaats van op een strikte naleving van gedetailleerde reinheidswetten. Zo stelde hij bijvoorbeeld zijn opvattingen over rituele reinheid ter discussie en vroeg hij zich af of bepaalde praktijken, zoals het wassen van de handen, goddelijke voorschriften waren of menselijke tradities die afleidden van ware spiritualiteit.
De vroege kerk veranderde zijn juridische beslissingen soms in bredere morele uitspraken, en verschillende evangelieverslagen geven uiteenlopende perspectieven op Jezus’ standpunt. Het evangelie van Matteüs bevestigt de continuïteit van de joodse wet en weerspiegelt een gemeenschap die een partnerschap met het jodendom wilde behouden, terwijl de beschrijving van Marcus een afwijking van de farizeïsche interpretaties suggereert.
Paulus speelde een cruciale rol in het vormgeven van het vroegchristelijke begrip van de joodse wet. Traditioneel werd hij gezien als een tegenstander van een legalistische vorm van jodendom, maar moderne wetenschappers zoals E.P. Sanders hebben zijn positie opnieuw geïnterpreteerd. In plaats van het jodendom te zien als een systeem om de verlossing te verdienen door strikte naleving van de wetsregels, benadrukte Paulus het ‘verbondsnomisme’ – het geloof dat het handhaven van het verbond meer te maken had met trouw dan met op verdiensten gebaseerde gerechtigheid. Hoewel Paulus de Thora in haar joodse interpretatie niet volledig verwierp, zorgden zijn beweringen, dat deze door geloof in plaats van traditionele naleving moest worden vervuld, voor spanningen met de rabbijnse autoriteiten. In sommige contexten waarschuwde hij niet-joden om geen joodse gebruiken over te nemen als dit de christelijke boodschap in gevaar bracht, terwijl hij in andere gevallen het voortbestaan van joodse tradities onder gelovigen verdedigde. Zijn poging om Israël opnieuw te definiëren buiten etnische en juridische grenzen mislukte uiteindelijk, wat leidde tot een terugkeer naar het onderscheid tussen joden en christenen.
De uiteindelijke scheiding tussen het christendom en het jodendom bracht een heroverweging met zich mee van belangrijke pijlers van de joodse identiteit, waaronder de tempel, het verbond, de Thora en het priesterschap. Een van de eerste afwijkingen betrof de tempel. Figuren als Stefanus en de hellenisten trokken de centrale rol ervan in twijfel, wat het begin markeerde van een verschuiving in het christelijke denken. Terwijl sommige vroege volgelingen in Jeruzalem zich op de tempel bleven richten, zagen anderen de afnemende rol ervan als een belangrijke stap in het herdefiniëren van de religieuze identiteit. Ook het rabbijnse jodendom onderging een transformatie na de verwoesting van de tempel in 70 n.Chr. en bleef bestaan door zich te herstructureren rond de studie van de Thora en het gemeenschapsleven.
Het joodse concept van uitverkiezing was nauw verbonden met de naleving van de Thora, waarbij praktijken zoals besnijdenis als belangrijke kenmerken van de identiteit van het verbond dienden. Paulus probeerde de uitverkiezing van Israël te handhaven en tegelijkertijd de definitie ervan uit te breiden tot niet-Joden, zonder dat zij zich aan specifieke Joodse wetten hoefden te houden. Deze poging leidde tot een onvermijdelijke scheiding met een Jodendom dat religieus lidmaatschap nauw verbond met etnische identiteit. Een andere onverwachte ontwikkeling was dat het christendom zich opnieuw ging bezighouden met de oudtestamentische categorieën van offer en priesterschap. Aanvankelijk legde de vroege beweging de nadruk op spiritueel in plaats van institutioneel priesterschap, maar na verloop van tijd nam de christelijke theologie meer letterlijke interpretaties van deze rollen over, waardoor zij zich verwijderde van haar oorsprong en de invloed van het rabbijnse jodendom verminderde.
De scheiding tussen het jodendom en het christendom kwam niet onmiddellijk tot stand. De term ‘christen’ ontstond voor het eerst binnen het jodendom van de Tweede Tempel en ontwikkelde zich later tot een aparte religieuze identiteit. De grenzen tussen ‘jood’, ‘christen’, ‘jodendom’ en ‘christendom’ waren in de eerste eeuwen vloeiend, en veel gewone gelovigen beschouwden de twee tradities als overlappend in plaats van strikt gescheiden. De religieuze leiders drongen echter steeds meer aan op een scherpere scheiding. Een van de belangrijkste theologische scheidslijnen betrof de christologie – het geloof in Jezus – die de traditionele joodse categorieën oprekten en het monotheïsme ter discussie stelden. Rabbijnen definieerden ketterij uiteindelijk gedeeltelijk als het niet erkennen van de eenheid van God, waardoor de kloof tussen de twee tradities nog groter werd.
De christelijke zelfdefinitie werd uiteindelijk geconsolideerd door doctrines die de kerk als het ‘nieuwe Israël’ positioneerden, ter vervanging van het oude, wat bijdroeg aan een vijandige houding ten opzichte van het jodendom. Hoewel deze framing de kloof verdiepte, behield het christendom sterke joodse kenmerken en nam het joodse geschriften en tradities over. De spanning tussen de geschreven geschriften en de interpretatieve traditie bleef een bepalend kenmerk, dat een weerspiegeling was van de voortdurende debatten binnen het rabbijnse jodendom.
Als we dit alles overzien, dan kunnen we zeggen dat het vroege christendom zijn relatie met de joodse wet en identiteit heeft gevonden in een proces dat continuïteit en transformatie combineerde. De beweging, die aanvankelijk geworteld was in het jodendom, herdefinieerde geleidelijk aan belangrijke religieuze kenmerken zoals de tempel, de naleving van het verbond en het monotheïsme in het licht van Jezus’ leer. Geschillen over de opname van niet-joden, uiteenlopende interpretaties van de joodse wet en theologische ontwikkelingen leidden tot een geleidelijke scheiding tussen het opkomende christendom en het rabbijnse jodendom. Ondanks deze veranderingen behield het christendom een diepe band met zijn joodse erfgoed en vormde het zijn identiteit door zowel divergentie als een diepgaande culturele erfenis.