Het NIOD schept verwarring: spreken van ‘genocidaal geweld’ en niet van ‘genocide’ is een woordspel

GEVONDEN OP FACEBOOK:

OPINIE Er duikt een nieuwe term op, aangewakkerd door de uitspraken van medewerkers van het NIOD: genocidaal geweld. Een aantal gemeenten heeft het overgenomen. Het NIOD wil niet spreken over genocide, maar dit is slechts een spel met woorden.

Freek Vergeer jurist en en onderzoeker bij CIDI donderdag 22 mei 2025, 13:45 aangepast 14:19

Het NIOD (Instituut voor Oorlogs-, Holocaust- en Genocidestudies) zorgt voor veel verwarring in het debat over Israël en Gaza. Het stelt ‘met enige voorzichtigheid’ dat er sprake is van genocidaal geweld in de Gazastrook. NIOD-onderzoeker Uğur Ümit Üngör laat zelfs alle reserves varen. Tegelijkertijd stellen hij en het NIOD dat het aan de rechter is te bepalen of er sprake is van genocide.

Om dit te begrijpen is er eerst wat technische kennis nodig. In het Statuut van Rome staan de misdrijven omschreven die het Internationaal Strafhof kan vervolgen. Het gaat om genocide, misdrijven tegen de menselijkheid en oorlogsmisdrijven. Die misdrijven bestaan uit handelingen, zoals het doden van mensen of het toebrengen van lichamelijk letsel. Het doden van mensen kan vallen onder alle drie deze categorieën. Om te bepalen welk misdrijf het is, moeten we vooral kijken naar de intentie van de daders.
Daarin onderscheiden deze misdrijven zich. Het zwaarste misdrijf is genocide. Daarvoor is een doelbewuste intentie nodig om een bevolkingsgroep te vernietigen. Bij de andere twee categorieën ligt de drempel lager.

Nieuwe definitie

Het NIOD heeft het nu over genocidale handelingen, zonder te spreken over de allesbepalende intentie. Maar een handeling wordt pas genocidaal als die intentie er is.

Directeur Eickhof zegt dat het NIOD genocide beziet als een proces, waarbij verschillende factoren van belang zijn: ‘Dat zijn factoren als de intentie, het gebruikte geweld, het tempo van de vernietiging en tegen welke groep het geweld is gericht.’ Daarmee ontdoet Eickhof het begrip genocide van zijn eigenheid. Want de intentie is juist de enige factor die genocide onderscheidt van ander geweld.

Üngör spreekt over de volgende definitie van genocide: ‘de vervolging en vernietiging van mensen op basis van hun veronderstelde of toegeschreven lidmaatschap van een groep, in plaats van hun eigenschappen als individu, of op basis van hun deelname aan bepaalde handelingen’.

Een relevante factor is bijvoorbeeld of de aanvallen van Israël gericht zijn op Hamas. Hoeveel van de meer dan 50.000 doden betreffen Hamasmilitanten? We kunnen het er wel over eens zijn dat er veel doden zijn gevallen en er veel schade is. Maar om echt een oordeel te kunnen vellen is er gewoon meer informatie nodig, juist van Israelische zijde. Hebben zij inderdaad doelen aangevallen, zonder dat er Hamasstrijders aanwezig waren en met als doel om zo veel mogelijk burgers te doden?

Voortdurend en tot vervelens toe is herhaald dat de oorlog zich richt op Hamas.

We kunnen dat wel denken, maar gedachten zijn nog geen bewijs. Juist hier komt ook de juridische componenten van het begrip naar boven. Het bewaart de wetenschap ervoor conclusies te trekken, zonder zicht te hebben op al het bewijs. Üngör meent dat hij hierover toch kan oordelen, op basis van filmpjes en berichten. Maar zonder informatie van Israëlische zijde. Terwijl dat juist cruciaal is om een intentie te kunnen bepalen.

Soms wordt er verwezen naar afschuwelijke uitspraken van Ben Gvir en Smotrich, maar alle duizenden keren dat het Israëlische leger heeft gesteld dat de operaties op Hamas zijn gericht wordt niet meegewogen. Sommige uitspraken van die minister schurken soms zelfs tegen het aanmoedigen van genocide aan. Maar wie kijkt naar het geheel van uitlatingen van Israël kan toch niet spreken over een vergelijking met Joegoslavië. Dat is echt onder de gordel.

Voortdurend en tot vervelens toe is herhaald dat de oorlog zich richt op Hamas. Uiteraard is er minder aandacht voor het lijden van de Palestijnen en dat is zorgelijk. Maar dat hoort ook bij een conflict. Er zijn genoeg stemmen in het Israelische debat die hierop wijzen, zoals historicus Benny Morris.

Andere lens

Hoe komt het nu dat het NIOD dit doet? Het instituut verklaart zelf dat het genocide beziet door een niet-juridische lens, meer als een sociaal proces, dat ontstaat door een aantal factoren. Daarmee gaat het eraan voorbij dat genocide wel een juridische term is. Je kunt niet als instituut stellen dat er sprake is van genocidaal geweld, terwijl je jezelf niet houdt aan de inhoud van de juridische term genocide.

Üngör spreekt over het ‘loskomen van juridische beperkingen’. Maar die juridische beperkingen zijn er niet voor niets. Je kunt niet met een sociaal wetenschappelijk sausje het onderscheid tussen verschillende soorten onrecht verdoezelen. Geweld kan overigens ook prima met ander geweld vergeleken worden zonder er het woord ‘genocidaal’ voor te zetten.

Buitenspel

Het NIOD zet voorstanders van Israël buitenspel. Zij zouden het woord genocide pijnlijk vinden, vanwege de Israelische geschiedenis. Te emotioneel is dan het oordeel. Maar zoals hierboven omschreven zijn er tal van inhoudelijk argumenten te geven dat Israel inderdaad strijd tegen Hamas en niet tegen de Palestijnen. Dat dit (veel te) rücksichtslos gaat in sommige gevallen, dat is wel duidelijk. Maar dat is een andere discussie.

De keuze van het NIOD heeft grote maatschappelijke consequenties. En dat terwijl het instituut juist waarschuwt voor een groot gevaar, namelijk dat de term ‘genocide’ snel wordt gebruikt. ‘Anders dan alle andere concepten die verwijzen naar massaal geweld, wordt ‘genocide’, vanwege de emotionele status die het heeft als ‘de misdaad der misdaden’ en de associatie met de Holocaust gebruikt om politieke tegenstanders een hak te zetten’, aldus het instituut. En nu lijken ze zelf in de valkuil getrapt te zijn. Het is kortzichtig om te denken dat dit verandert als je het woord ‘genocide’ verandert in ‘genocidaal geweld’.