Atheïsme wordt vaak gezien als een totale afwijzing van religieus geloof, een standpunt dat als tegengesteld aan spiritualiteit wordt beschouwd. Maar Emmanuel Levinas, de 20e-eeuwse filosoof die bekendstaat om zijn ethisch georiënteerde denken, benadert atheïsme op een genuanceerde wijze. Voor hem is atheïsme niet louter een ontkenning van God, maar kan het een essentiële fase – of zelfs een blijvende component – zijn in iemands intellectuele en spirituele ontwikkeling, die een individu soms dichter bij het ware monotheïsme brengt dan bepaalde uitingen van conventionele vroomheid.
Atheïsme als noodzakelijk risico voor groei
Levinas stelt dat ware transcendentie het risico van atheïsme vereist. Om een volwassen, onafhankelijk intellect te ontwikkelen dat in staat is tot diep geloof, moeten mensen twijfel, eenzaamheid en zelfs ontkenning doorstaan. Hij beschouwt deze worsteling als een inherent onderdeel van het moeilijke pad van het monotheïsme – een reis die verweven is met de westerse filosofie, waar het in twijfel trekken van religieuze zekerheden niet alleen wordt getolereerd, maar essentieel geacht wordt voor het verdiepen van iemands geestelijke bewustzijn.
In plaats van het geloof te verminderen, wordt atheïsme – wanneer het op een doordachte manier wordt beoefend – een brug. Het stelt iemand in staat om God te bevestigen, niet door blinde toewijding, maar door rigoureuze bevraging en afstand. Levinas suggereert dat de grootste glorie van de Schepper is dat mensen Hem kunnen betwisten en ontkennen in mythologische of enthousiaste contexten, om later op hun eigen voorwaarden het geloof te herontdekken.
Valse goden verwerpen: atheïsme als een hogere vorm van monotheïsme
Jeremia 2:13
Levinas neemt een opvallend standpunt in ten aanzien van religieuze toewijding: hij stelt dat atheïsme in sommige gevallen te verkiezen is boven vroomheid jegens mythische goden. Onder verwijzing naar een commentaar op Jeremia 2:13 suggereert hij dat waar monotheïsme niet simpelweg het geloof voor waar aanneemt, maar ontoereikende opvattingen over het goddelijke overstijgt. Het jodendom, dat talrijke numineuze goden verwerpt, sluit aan bij het filosofisch atheïsme in zijn ontkenning van afgoden die zich voordoen als het goddelijke.
Voor Levinas is monotheïsme geen passieve aanvaarding, maar een actieve confrontatie met valse voorstellingen van God. Deze intellectuele integriteit maakt sommige atheïstische perspectieven spiritueel eerlijker dan vormen van misplaatste devotie.
De nabijheid van atheïsme tot de ene God
Deze filosofische houding brengt Levinas tot een intrigerende conclusie: sommige uitingen van atheïsme staan misschien dichter bij de Ene God dan mystieke ervaringen. Hij verwijst naar het denken van Leon Brunschvicg en de poëzie van Bialik, die suggereren dat de eis van onmiddellijke gerechtigheid een zuiverder streven naar het goddelijke is dan onvoorwaardelijke trouw aan geïnstitutionaliseerde religie.
Geloof in de afwezigheid van God
Levinas erkent dat de reis naar het monotheïsme niet altijd in directe gemeenschap met God kan worden afgelegd – soms wordt het geloof juist gecultiveerd in de ervaring van de afwezigheid van God. Dit idee sluit aan bij het idee dat God “Zijn gezicht verbergt”, waardoor de ruimte ontstaat waarin mensen zelfstandig moeten worstelen met de zin van het leven.
Atheïsme is geen bedreiging voor spiritualiteit, maar vormt een legitieme intellectuele uitdaging voor het geloof. Het monotheïsme moet niet alleen atheïstische vragen verdragen, maar ook ingaan op de eisen die deze stellen. Zonder te reageren op de twijfels die het atheïsme oproept, dreigt het geloof te stagneren en niet meer kritisch te worden bekeken.
Het joodse bewustzijn van het atheïsme
Voor Levinas is het jodendom uniek in zijn relatie met atheïsme. In plaats van rationeel onderzoek te vrezen, omarmt het de rede als onderdeel van zijn spirituele evolutie. Rationalisme vormt geen bedreiging voor het joodse geloof – het ontmantelt mythologie en zorgt ervoor dat het geloof intellectueel en ethisch gefundeerd blijft.
Zelfs joden die beweren atheïst te zijn, blijven verbonden met hun erfgoed. Levinas merkt op dat morele instincten die door de eeuwen heen zijn ingebakken, blijven bestaan en zich uiten in een onwankelbaar streven naar gerechtigheid. Hij suggereert dat bovennatuurlijke liefde in hun ziel kan bestaan, zelfs als ze ongeloof belijden – een perspectief dat de complexiteit van identiteit bevestigt, die verder gaat dan strikte labels van geloof of ongeloof.
Voorbij het kinderlijke atheïsme
Hoewel Levinas de filosofische waarde van atheïsme erkent, maakt hij ook onderscheid tussen diepgaande twijfel en afwijzende ontkenning. Algemene uitspraken als “God is dood”, “de hemel is leeg” of “tevergeefs wachten op Godot” gaan voorbij aan de diepgang van religieus denken. Deze uitspraken vereenvoudigen de kwestie volgens Levinas te veel en missen de nodige verfijning om de complexiteit van het monotheïsme te kunnen bevatten.
Emmanuel Levinas
Conclusie: atheïsme als een pad, niet als een bestemming
Levinas verwerpt atheïsme niet zomaar, maar ziet het als een cruciale fase in de spirituele ontwikkeling. Twijfel, scepsis en het betwisten van ontoereikende opvattingen over God kunnen uiteindelijk leiden tot een dieper, authentieker geloof. Hij erkent dat zelfverklaarde atheïsten, met name binnen de joodse traditie, vaak ethische waarden belichamen die centraal staan in het monotheïsme.
Door het atheïsme te beschouwen als een integraal aspect van het religieuze leven in plaats van als een loutere ontkenning van Gods bestaan, bevestigt Levinas dat we het geloof niet moeten zien als een blinde zekerheid, maar als een pad dat wordt gevormd door vragen, eenzaamheid en diepgaande intellectuele eerlijkheid. Echt monotheïsme, zo stelt hij, mag het atheïsme niet schuwen, maar moet er juist mee in gesprek gaan en de uitdagingen ervan omarmen als onderdeel van een voortdurend zoeken naar het goddelijke.